ប្រវត្តិសាស្ត្រសហគមន៍អន្លង់វែង (វគ្គ២២-៥១)

            ការវាយប្រហារត្រូវបានធ្វើឡើងដោយស្ងៀមស្ងាត់បំផុតដោយមិនឱ្យ “សត្រូវ” ដឹងខ្លួនជាមុន ។ ការវាយឆ្មក់ និងរត់បែបសង្គ្រាមឈ្លបនេះ តម្រូវឱ្យមានការផ្លាស់ទីជាប្រចាំ ដើម្បីសម្របខ្លួនទៅតាមស្ថានភាពនៅក្នុងសមរភូមិដែលមាន ការផ្លាស់ប្តូរជានិច្ច ។^១៣៨
ជាមួយនឹងយុទ្ធវិធីសង្គ្រាមឈ្លបកងទ័ពខ្មែរក្រហមបានវាយប្រហារ ទៅលើមន្ទីរឃុំ និងមន្ទីរស្រុក ព្រមទាំងអគាររបស់រដ្ឋាភិបាលផ្សេងៗទៀត ។ មធ្យោបាយទំនាក់ទំនងផ្លូវថ្នល់ និងផ្លូវរថភ្លើងនៅទូទាំងប្រទេស គឺជាមុខសញ្ញានៃការវាយ   ប្រហារ ។ ការវាយប្រហាររបស់ខ្មែរក្រហម បានបង្កជាឧបសគ្គ និង សោកនាដកម្មជាច្រើនដល់រដ្ឋាភិបាលសាធារណរដ្ឋប្រជាមានិតកម្ពុជា កងទ័ពវៀតណាម និងប្រជាជនទូទៅ ។ ឧទាហរណ៍ នៅខែមិថុនា ឆ្នាំ១៩៨០ ខ្មែរក្រហមបានបាញ់គ្រាប់ផ្លោងទៅលើស្ថានីយរថភ្លើងនៅស្តុកអាចម៌រមាសក្នុងខេត្តកំពង់ឆ្នាំង ដែលបានសម្លាប់មនុស្សអស់ជាច្រើន ។^១៣៩
មេដឹកនាំខ្មែរក្រហមជឿជាក់ថា ការវាយប្រហារ និងការសម្លាប់កងទ័ពវៀតណាមនៅទូទាំងប្រទេសជារៀងរាល់ថ្ងៃនឹងធ្វើឱ្យ កម្លាំងរបស់វៀតណាម ចុះខ្សោយ ហើយនៅទីបញ្ចប់វៀតណាមនឹងដកទ័ពចេញពីប្រទេសកម្ពុជា ។ ប៉ុល ពតធ្លាប់បានអួត អាងថា ប្រសិនបើកងទ័ពវៀតណាមត្រូវបានដកចេញពីប្រទេសកម្ពុជា ខ្លួននឹងវាយរបបសាធារណរដ្ឋប្រជាមានិតកម្ពុជា “ឱ្យប៉ើងដូចក្រដាស” ហើយនឹងដណ្តើមយកអំណាចមកគ្រប់គ្រងសាជាថ្មីម្តងទៀត ។^១៤០
ជាផ្នែកមួយនៃសង្គ្រាមប្រជាជន កងទ័ពខ្មែរក្រហមនីមួយៗត្រូវបាន ចាត់តាំងឱ្យធ្វើការអូសទាញប្រជាជន ដោយការធ្វើការយ៉ាងជិតស្និទ្ធជាមួយ ប្រជាជន ។ ជាជាងផ្តោតទៅលើគោលដៅយោធា សង្គ្រាមប្រជាជន ផ្តោតទៅ លើប្រជាជនស៊ីវិល ដែលអាចផ្តល់ព័ត៌មានដ៏មានតម្លៃ និងជាធនធានដែលមិនចេះរីងស្ងួតសម្រាប់ការផ្គត់ផ្គង់ប្រតិបត្តិការ នៅខាងក្នុង ។ ការរំដោះប្រទេសជាតិចេញ ពី “ការឈ្លានពានរបស់វៀតណាម និងអាយ៉ងរបស់វា” គឺជាសារមួយដ៏សំខាន់ នៃសង្គ្រាមប្រជាជន ។ ជាងនេះទៅទៀតសង្គ្រាមប្រជាជនមានន័យថា ប្រជាជន ទាំងក្មេង ទាំងចាស់ ទាំងប្រុស ទាំងស្រី អាចចូលរួមនៅក្នុងសង្គ្រាមនេះបាន ។
ប្រជាជន ត្រូវបានលើកទឹកចិត្តឱ្យធ្វើការរួមគ្នានៅក្នុងកិច្ចខិតខំប្រឹងប្រែង ក្នុងការធ្វើសង្គ្រាម ។ ប្រជាជនអាចចូលរួមផលិត ចម្រូង និងរាយអន្ទាក់ ដើម្បីការពារភូមិរបស់ខ្លួន ។ ប្រជាជន អាចផ្តល់ព័ត៌មានទៅដល់កងឈ្លប និងធ្វើជាចារកិច្ច របស់កងឈ្លប នៅក្នុង ការកំណត់គោលដៅវាយប្រហារទៅ លើ មន្ត្រី រដ្ឋាភិបាល និងការិយាល័យរដ្ឋបាល ។ ប្រជាជនក៏ត្រូវបានលើកទឹកចិត្ត ឱ្យធ្វើការបំផ្លិចបំផ្លាញផ្លូវសាធារណៈ ព្រមទាំងបដិសេធមិនលក់សម្ភារៈ និងផលិត ផលផ្សេងៗទៅឱ្យសត្រូវ ។ ប្រជាជនក៏ត្រូវបានលើកទឹកចិត្តឱ្យធ្វើការរារាំងដល់ ផែនការរបស់រដ្ឋាភិបាល ក្នុងការប្រមូលផ្តុំឬជ្រើសរើសកងទ័ព ។^១៤១
ព្រំ យីម ដែលជាអតីតកងទ័ព នៅក្នុងកងពល៨០១ បានរៀបរាប់អំពីពិសោធន៍ដែលគាត់បានរៀនពីមេបញ្ជាការ របស់គាត់នៅក្នុងការធ្វើសង្គ្រាមប្រជាជនថា៖
ដំបូងយើងកសាងបុគ្គលហើយបន្ទាប់មកយើងកសាងគ្រួសារមួយទាំងមូល។ ដំបូងយើងកសាងប្តី ដែលអាចទៅកសាងប្រពន្ធរបស់គាត់បន្ត ។ នៅ ពេលដែលប្តី និងប្រពន្ធមានគោលជំហរស្នេហាជាតិដូចគ្នា អ្នកទាំងពីរនឹងបន្តកសាងកូនៗរបស់ ខ្លួនហើយកូនៗនឹងកសាងមិត្តភក្តិរបស់គេបន្តទៀត ។ ដំណើរការនៃការកសាង កម្លាំង ប្រៀបបានទៅនឹងសត្វកណ្តៀរដែលស៊ីឈើ ។ បន្តិចម្តងៗសត្វកណ្តៀរ នឹងបំផ្លាញឈើពីខាងក្នុង ។ សម្បកក្រៅរបស់ឈើ មើលទៅហាក់ ដូចជានៅល្អ ។ ប្រតិបត្តិការខាងក្នុងនេះ ត្រូវសម្ងាត់ បើមិនដូច្នោះ យើងត្រូវ រត់ចូលព្រៃ ដើម្បីគេច ចេញពីការចាប់ខ្លួន និងការធ្វើទុក្ខបុកម្នេញ ។^១៤២

កងទ័ពខ្មែរក្រហមដែលធ្វើ ការនៅខាងក្នុងបានបង្កើតទាំងភាពភ័យខ្លាច និងទាំងមិត្តភាពជាមួយប្រជាជន ។ ម្យ៉ាងកងទ័ពខ្មែរក្រហមលួចប្លន់ទ្រព្យសម្បត្តិ និងដុតបំផ្លាញផ្ទះសម្បែងរបស់ប្រជាជន ដើម្បីធ្វើឱ្យកម្លាំងរបស់អាជ្ញាធរ មូលដ្ឋាន និងកម្លាំងរបស់វៀតណាមចុះខ្សោយ ។ ម្យ៉ាងវិញទៀត កងទ័ពខ្មែរក្រហមបង្កើត ទំនាក់ទំនងជិតស្និទ្ធជាមួយអ្នកភូមិ ដែលបានផ្តល់ស្បៀងអាហារ និងសម្ភារៈ ចាំបាច់ផ្សេងៗសម្រាប់ការរស់នៅប្រចាំថ្ងៃ ។ ប៉ាន ប៉ាត់ ដែលជាអតីតកងទ័ព នៅក្នុងកងពល៥១៩ បាននិយាយថា “ការធ្វើទំនាក់ទំនងជាមួយប្រជាជនមិនមែន ជារឿងលំបាកទេ ។ យើងបង្កើតទំនាក់ទំនងជាមួយអ្នកភូមិណាដែលមានកូនធ្វើជា ទាហានរបស់សាធារណរដ្ឋ ប្រជាមានិតកម្ពុជា ។ មិនយូរប៉ុន្មាន យើងបានក្លាយ ទៅជាមិត្តភក្តិ ។ យើងមិនវាយគ្នាទេ ។ ការប្រយុទ្ធគ្នាប្រៀបបានទៅនឹងការបំផ្លាញ ឆ្នាំងបាយខ្លួនឯង ។ យើងអាចចេញចូលក្នុងភូមិបានយ៉ាងងាយ” ។^១៤៣ អ្នកភូមិ មួយចំនួនថែមទាំងធ្វើ ជានីរសារឱ្យខ្មែរក្រហមទៀតផង ។ មាស អេន ដែលជាអ្នកភូមិម្នាក់នៅស្រុកអន្លង់វែង បានរំលឹកថា៖
ខ្ញុំបានចូលរួមជាមួយខ្មែរក្រហមនៅឆ្នាំ១៩៨៥ ដោយសារតែខ្ញុំមានបញ្ហានៅក្នុងគ្រួសារ ។ ខ្មែរក្រហមមានទំនាក់ទំនងល្អ ជាមួយប្រជាជននៅក្នុងភូមិ (ភូមិ រូង ឃុំល្វែងឫស្សី ស្រុកជីក្រែង ខេត្តសៀមរាប) ។ អ្នកភូមិបានជួយរៀបចំដំណើរ របស់ខ្ញុំទៅកាន់ភ្នំដងរែក ។ ខ្មែរក្រហមមានក្រុមចារកិច្ចរបស់ខ្លួននៅក្នុងភូមិ ។ ប្រសិនបើកងទ័ពវៀតណាមចុះមកត្រួតពិនិត្យ នៅក្នុងភូមិនៅម៉ោង១រសៀល អ្នក ភូមិនឹងឱ្យការទៅខ្មែរក្រហមដែលនឹងចាកចេញពីភូមិនៅម៉ោង១២ថ្ងៃត្រង់ ដើម្បី ជៀសវាងពីការប្រឈមមុខដាក់គ្នាជាមួយកងទ័ពវៀតណាម ។ ប្រសិនបើកងទ័ពខ្មែរក្រហមមិនអាចចាកចេញពីភូមិទាន់ ពេលទេ នោះការប្រយុទ្ធជាមួយកងទ័ព វៀតណាមនឹងកើតមានឡើង ។ ខ្ញុំបានធ្វើដំណើរ និងដេកជាមួយកងទ័ពខ្មែរក្រហម អស់រយៈពេលកន្លះខែ មុននឹងទៅដល់មូលដ្ឋានរបស់ខ្មែរក្រហមនៅលើភ្នំដងរែក។ យើងបានធ្វើដំណើរឆ្លងកាត់តំបន់ដែល ក្រាលទៅដោយគ្រាប់មីន ។ ខ្ញុំត្រូវតោងវល្លិ៍ឡើងចំណោតថ្មភ្នំ ។ ក្រោយមក ខ្ញុំបានក្លាយទៅជាកងទ័ពខ្មែរក្រហមនៅក្នុង កងពល៧៨៥ និងក្រោយមកទៀតនៅក្នុងកងពល៩៨០ ។^១៤៤
ទោះជាយ៉ាងនេះក្តី យុទ្ធសាស្ត្រសង្គ្រាមប្រជាជនរបស់ខ្មែរក្រហម មិន មានប្រសិទ្ធភាពដោយសារតែប្រជាជនមិនមានជំនឿ ទៅលើយុទ្ធសាស្ត្រដែលគ្មាន ភាពប្រាកដប្រជារបស់ខ្មែរក្រហម ។ ជាងនេះទៅទៀត ប្រជាជនមានការនឿយ ណាយ និងនៅតែឈឺចាប់ចំពោះរឿងរ៉ាវដែលបានកើតឡើងនៅក្នុងរបបកម្ពុជា ប្រជាធិបតេយ្យ (១៩៧៥-១៩៧៩) ។ ទោះជានៅក្នុងកាលៈទេសៈណាក៏ដោយ ប្រជាជនជាច្រើននឹងមិនប្រថុយប្រថានសហការជាមួយខ្មែរក្រហមនោះទេ ។ ប្រសិនបើប្រជាជនសម្រេចចិត្តរត់ចូលព្រៃ ដើម្បីគេចចេញពីការលំបាកទាំងឡាយ ដែលបង្កឡើងដោយអាជ្ញាធររដ្ឋាភិបាល ប្រជាជនទាំងនោះសុខចិត្តទៅចុះចូល ជាមួយរណសិរ្សហ្វ៊ុនស៊ិនប៉ិច ដែលដឹកនាំដោយអតីតព្រះមហាក្សត្រព្រះបាទ សម្តេចព្រះនរោត្តម សីហនុ ឬចូលរួមជាមួយរណសិរ្សជាតិរំដោះប្រជាពលរដ្ឋខ្មែរ ដែលដឹកនាំដោយសម្តេចសឺន សាន ។ ជាទូទៅកងទ័ពខ្មែរក្រហម ប្រើការគំរាម កំហែង ។ ប្រជាជនម្នាក់បានរៀបរាប់អំពីពាក្យសម្តី ដែលខ្មែរក្រហមធ្លាប់និយាយ ទៅកាន់គាត់ថា ”មូលដ្ឋានសេដ្ឋកិច្ចរបស់យើង គឺនៅក្នុងព្រៃ ។ ប្រសិនបើហ៊ានរាយការណ៍ពីយើងទៅប្រាប់សត្រូវខ្លួន នឹងបាត់បង់មូលដ្ឋានសេដ្ឋកិច្ច ហើយប្រឈម មុខនឹងសេចក្តីស្លាប់” ។^១៤៥ នៅក្នុងស្ថានភាពបែបនេះ ប្រជាជនជាច្រើនដែលនៅក្នុង តំបន់ប្រទាញប្រទង់គ្នាបានជ្រើសរើសយកផ្លូវកណ្តាល ដោយមិនចូលរួមហើយក៏ មិនប្រឆាំងនឹងខ្មែរក្រហមដែរ ។ ដើម្បីរស់រានផ្នែកសេដ្ឋកិច្ចប្រជាជនបានសហការ ជាមួយភាគីជម្លោះទាំងពីរ ។

  ជំពូក៨
    ជីវិតនៅលើភ្នំដងរែក
    ជីវិតរបស់ប្រជាជននៅភ្នំ១០០៣

       ប្រជាជនដែលធ្លាប់រស់នៅលើភ្នំ១០០៣ បានរៀបរាប់អំពីជីវិតលំបាក វេទនា និងភាពមិនមានទីលំនៅច្បាស់លាស់ ដែលស្រមោលនៃសង្គ្រាមទាំងនេះ បន្តគ្រប ដណ្តប់មកលើគ្រប់ទិដ្ឋភាពទាំងអស់នៃជីវិតរស់នៅប្រចាំថ្ងៃរបសខ្លួន ។ សំឡេង គ្រាប់ផ្លោង និងសំឡេងផ្ទុះពីចម្ងាយ គឺជាសញ្ញានៃការវាយប្រហារដែលមានន័យ ថា ក្រុមគ្រួសារទាំងឡាយ ត្រូវប្រញាប់ប្រញាល់ប្រមូលផ្តុំសម្ភារៈចាំបាច់ និងរៀបចំ រត់គេចខ្លួន ។ ឪពុកម្តាយជាច្រើនតែងតែព្រួយបារម្ភជារៀងរាល់ថ្ងៃ ។ សកម្មភាព សាមញ្ញ ដូចជា ការអនុញ្ញាតឱ្យកូនរត់លេងខាងក្រៅអាចនាំមកនូវ គ្រោះថ្នាក់ដែលបណ្តាលមកពីការវាយ ប្រហារ ដែលអាចកើតមាននៅថ្ងៃនោះ ។ ប្រពន្ធតែងតែលើកដៃលាប្តីដោយក្តីកង្វល់នៅពេលប្តីធ្វើដំណើរទៅសមរភូមិ មុខដោយបានដឹងយ៉ាង ច្បាស់ថា ការធ្វើដំណើរទៅសមរភូមិម្តងៗអាចជាការជួបគ្នាជាចុងក្រោយ ។ ជីវិត ហាក់ដូចជាដំណើរផ្សងព្រេងនៅក្នុងចន្លោះនៃការរស់នៅប្រចាំ និងសង្គ្រាម ។
ការប្រយុទ្ធគ្នារវាងកងទ័ពខ្មែរក្រហម នៅលើភ្នំ១០០៣ ជាមួយនឹង កងទ័ពវៀតណាម កើតមានឡើងជាញឹកញាប់ ។ ស្ថានភាពបែបនេះ បានបង្ខំ ប្រជាជនឱ្យរត់ភៀសខ្លួនពីកន្លែងមួយទៅកន្លែងមួយទៀត ដើម្បីគេចពីគ្រាប់កាំភ្លើង និងគ្រាប់ផ្លោង ។ ប្រជាជនបានពណ៌នាជីវិតចល័តបែបនេះ ដែលប្រកបដោយភាព លំបាកវេទនាដោយសារតែប្រជាជនត្រូវសាងសង់ លំនៅស្ថានថ្មី នៅរៀងរាល់ ពេលរត់គេចខ្លួនម្តងៗ ។ ជាងនេះទៅទៀត ប្រជាជនត្រូវយកសម្ភារៈជាច្រើន ទៅតាមខ្លួន នៅពេលមានការប្រយុទ្ធគ្នាម្តងៗ ។ ប្រជាជនបានឃើញកងទ័ពរងរបួស និងស្លាប់ដែលត្រូវបានសែងកាត់តាម ភូមិជារៀងរាល់ថ្ងៃ ។ ជួនកាលកងទ័ព ដើរជាន់មីនដែលខ្លួនឯងបានកប់ ។ កងទ័ពវៀតណាម បានបាញ់គ្រាប់ផ្លោងចូល ទៅក្នុងភូមិនៅលើភ្នំ ដែលបានបង្កឱ្យមានការស្លាប់យ៉ាងច្រើន ។^១៤៦ សំ ភីន អតីតអ្នកកាន់ឃ្លាំងតាម៉ុក និងជាជនពិការ ដោយគ្រាប់មីនម្នាក់ដែលធ្លាប់រស់នៅ លើភ្នំ១០០៣ បានរៀបរាប់អំពីជីវិតចល័តរបស់គាត់ថា៖
កងទ័ពវៀតណាមវាយប្រហារយើងនៅពេលពួកគេស៊ើបដឹងពីទីតាំង របស់យើង ។ អ្នកដែលស្លាប់ត្រូវបានទុកចោល ហើយអ្នកដែលនៅរស់បន្តធ្វើដំណើរទៅមុខទៅរកទីតាំងថ្មី ។ យើងតែងតែទុកចានឆ្នាំងនៅក្នុងបង្វេចរបស់ យើងជាប្រចាំ ហើយយើងតែងតែប្រុងប្រយ័ត្នជាប់ជានិច្ច ។
យើងមិនបណ្តោយឱ្យកូនចៅទៅណាឆ្ងាយពីយើងទេ ដោយខ្លាចបែកគ្នានៅពេលការប្រយុទ្ធគ្នាកើតឡើង ។ វាក្លាយជាទម្លាប់ របស់យើងទៅហើយ ដែលបន្ទាប់ពីហូបអាហាររួច យើងតែងតែរៀបចំសម្ភារៈផ្ទះបាយរបស់យើងដាក់ទៅក្នុងបង្វេច ។ ជាទូទៅការវាយប្រហារកើតឡើងស្ទើររៀងរាល់ថ្ងៃ ។^១៤៧
ទោះជាយ៉ាងណាក្តី ប្រជាជនរស់នៅក្រោមការឧបត្ថម្ភគាំទ្រទាំងស្រុង ពីសំណាក់តាម៉ុក ដែលបានបែងចែកស្បៀងអាហារ និងសម្ភារៈផ្សេងៗទៀតទៅឱ្យ ប្រជាជនយ៉ាងទៀងទាត់ ។ ប្រជាជនមិនត្រូវបានតម្រូវឱ្យទៅធ្វើការស្រែចម្ការ លើកទំនប់ និងជីកប្រឡាយ ដូចដែលខ្លួនធ្លាប់ធ្វើកាលពីរបបកម្ពុជាប្រជាធិបតេយ្យ (១៩៧៥-១៩៧៩) នោះទេ ។ ប្រជាជនម្នាក់ៗ ទទួលបានសម្លៀកបំពាក់មួយកំផ្លេរ ក្នុងមួយឆ្នាំ និងអង្ករពីរកំប៉ុងក្នុងមួយថ្ងៃ ។ នៅរៀងរាល់មួយសប្តាហ៍ឬពីរសប្តាហ៍ ម្តង ប្រជាជនបានទៅបើកស្បៀងអាហារ សម្ភារៈផ្ទះបាយ និងសម្ភារៈប្រើប្រាស់ ផ្សេងៗទៀតពីឃ្លាំងរបស់តាម៉ុក ។ ស្បៀងអាហារទាំងនោះរួមមាន៖ ទឹកត្រី អំបិល ស្ករស មី ត្រីខកំប៉ុង ប្រហុក ប្រេងឆា ទឹកដោះគោ សាប៊ូ ប៊ីចេង ក្រណាត់ ក្រមា និងសារុងជាដើម ។ តាម៉ុក បានដឹកសម្ភារៈ និងស្បៀងអាហារទាំងអស់នោះ ពីប្រទេសថៃ ជារៀងរាល់ខែ ។ លទ្ធភាពបែបនេះអាចធ្វើទៅបានដោយសារ ទទួលបានជំនួយពីប្រទេសចិន សហរដ្ឋអាមេរិក និងសម្ព័ន្ធមិត្តលោកខាងលិច ប្រទេសសមាជិកអាស៊ាន និងអង្គការមនុស្សធម៌អន្តរជាតិ ។^១៤៨
    
កងដឹកជញ្ជូននារី
នៅពេលដែលបុរសត្រូវបានជ្រើសរើសឱ្យទៅធ្វើកងទ័ព និងត្រូវបានបញ្ជូនឱ្យទៅសមរភូមិមុខ និងទៅខាងក្នុងប្រទេស ស្ត្រីដើរតួនាទីយ៉ាងសំខាន់ ជាអ្នក ជំនួយនៅសមរភូមិក្រោយ ។ តាម៉ុក បានបង្កើតកងដឹកជញ្ជូននារីជាច្រើនក្រុម ដែលស្ថិតនៅក្រោមការគ្រប់គ្រងរបស់ខ្លួន ។ កងនីមួយៗមាននារីពី២០ទៅ៣០ នាក់ ហើយនារីទាំងអស់សុទ្ធតែនៅលីវ ។ ស្ត្រីដែលរៀបការរួច ត្រូវបានអនុញ្ញាត ឱ្យចេញពីកង ហើយទៅរស់នៅជាមួយប្តីនៅតាមអង្គភាពកងពលរៀងៗខ្លួន ។
កងដឹកជញ្ជូននារីបានចូលរួមយ៉ាងច្រើនទៅក្នុងកិច្ចខិតខំប្រឹងប្រែងផ្នែក យោធារបស់ខ្មែរក្រហម ។ កងនារីទាំងនេះ ត្រូវបានបញ្ជូនទៅកាន់តំបន់ផ្សេងៗ នៅតាមព្រំដែន ដើម្បីគ្រប់គ្រងការដឹកជញ្ជូនស្បៀងអាហារ គ្រាប់មីន និងគ្រឿង សព្វាវុធ ទៅឱ្យកងទ័ពនៅសមរភូមិមុខ ។ ជាងនេះទៅទៀត កងនារី បានជួយផលិត និងដឹកជញ្ជូនចម្រូងដែលត្រូវបានប្រើប្រាស់ ធ្វើជាឧបករណ៍ការពារ ដើម្បីកាត់បន្ថយការវាយប្រហាររបស់សត្រូវ ។ កងនារីក៏ត្រូវបានដាក់ឱ្យទទួលខុសត្រូវ នៅក្នុងការដឹកជញ្ជូនកងទ័ពដែលរងរបួសត្រឡប់មកមូលដ្ឋាននៅលើភ្នំវិញ ។
ឡាច ថៃ ដែលជាអតីតនារីមួយរូបនៅក្នុងកងដឹកជញ្ជូននារី បានរំលឹកអំពីបទពិសោធរបស់ខ្លួននៅក្នុងការដឹកជញ្ជូនគ្រឿងសព្វាវុធទៅឱ្យកងទ័ពនៅសមរភូមិមុខថា៖
កម្លាំងរបស់យើងរស់នៅមូលដ្ឋានជាំស្លា នៅក្នុងទឹកដីថៃ ។ នៅរៀងរាល់ពេលដែលគេត្រូវការយើង យើងនឹងធ្វើដំណើរ ទៅព្រំដែន ។ ក្រុមរបស់ខ្ញុំមានគ្នា ពី៥០ទៅ១០០នាក់ ដើម្បីដឹកជញ្ជូនគ្រឿងសព្វាវុធទៅឱ្យកងទ័ពនៅសមរភូមិមុខ ។ មេកងរបស់ខ្ញុំឈ្មោះភួន និងផាត ។ នៅក្នុងអំឡុងពេលនៃការដឹកជញ្ជូនគ្រឿង សព្វាវុធ យើងតែងតែជួបប្រទះជាមួយ កងទ័ពវៀតណាម ដែលដើរយាមល្បាត តាមព្រំដែន ។ នៅពេលជួបប្រទះនឹងកងទ័ពវៀតណាម យើងបានរត់គេចខ្លួន ដើម្បីកុំឱ្យកងទ័ពវៀតណាមឃើញ ។ យើងអាចដើរបានជាធម្មតាវិញ នៅពេល ឃ្លាតឆ្ងាយពីកងយាមល្បាតរបស់វៀតណាម ។ នេះគឺជាការងារដ៏លំបាក ។ នៅ ពេលមួយនោះ កងទ័ពវៀតណាម បានបំផ្ទុះមីនខ្សែ ដែលបានសម្លាប់នារីដឹកជញ្ជូន អស់១២នាក់ ។ យើងបានរត់ចែកផ្លូវគ្នាទៅគ្រប់ទិសទី ។ យើងបានចំណាយ ពេលពីរអាទិត្យ ទម្រាំប្រមូលគ្នាបានមកវិញ ។ នារីមួយចំនួនបានស្លាប់ដោយសារ របួស និងដាច់បាយដោយសារតែគេមិនអាចរកអាហារហូបបាននៅក្នុងពេលនោះ។ ជីវិត គឺពោរពេញទៅដោយភាពលំបាកវេទនា ។^១៤៩
    
កងពិការ
ទោះបីជាប្រជាជនទូទៅប្រឈមមុខនឹងគ្រោះថ្នាក់ដោយសារគ្រាប់មីន និងគ្រាប់ផ្ទុះផ្សេងទៀតក៏ដោយ ក៏កងទ័ព និងប្រជាជននៅក្នុងកងដឹកជញ្ជូន ងាយ នឹងទទួលរងគ្រោះខ្លាំងជាងគេ ។ រហូតមកត្រឹមឆ្នាំ១៩៨៦ ប្រជាជនយ៉ាងហោច ពីរទៅបីរយនាក់នៅលើភ្នំ១០០៣ បានក្លាយទៅជាជនពិការ ។ ហេតុដូច្នេះ តាម៉ុក បានបង្កើតកងពិការ និងបានជួយ ទំនុកបម្រុងតម្រូវការសព្វបែបយ៉ាងរបស់ជន ពិការទាំងអស់ ។ តាម៉ុក និយាយថា “ទោះជាជនពិការក៏អាចជួយ បង្កើតកូនបាន ដែរ” ។ នៅក្នុងន័យនេះ តាម៉ុក បានរៀបចំគូស្រករឱ្យជនពិការទាំងអស់នោះ ។ លន់ សេង ដែលជាអតីតប្រធានកងវរសេនាធំ៩១ នៅក្នុងកងពល៩៨០ និង ដែលបាន ពិការជើងម្ខាងដោយសារគ្រាប់មីន គឺជាប្រធានកងពិការ ។ ក្រោយមកប្រជាជន ពិការទាំងអស់ត្រូវបានដាក់ឱ្យរស់នៅក្នុងភូមិមួយនៅពេលខ្មែរក្រហមបានចុះមក រស់នៅអន្លង់វែង នៅដើមឆ្នាំ១៩៩០ ។

ការផលិតចម្រូង
ការងារដ៏សំខាន់មួយរបស់ប្រជាជនដែលភាគច្រើនគឺជាសមាជិកគ្រួសារ របស់កងទ័ព គឺការផលិតចម្រូងធ្វើអំពីឫស្សី ។ ប្រជាជនត្រូវបានបែងចែកជាក្រុម ដែលចែកវេនគ្នាទៅកាប់ឫស្សីនៅក្នុងព្រៃ ដើម្បីបិតចម្រូងឱ្យកងទ័ព ដើម្បីយកទៅ ដាំនៅតាមផ្លូវធ្វើដំណើររបស់កងទ័ពវៀតណាម ។ ចម្រូងក៏ត្រូវបានដាំនៅជុំវិញ ភូមិ ដើម្បីទប់ស្កាត់ការលបចូល របស់ចារកិច្ចកងទ័ពវៀតណាម និងចារកិច្ចរបស់ សាធារណរដ្ឋប្រជាមានិតកម្ពុជា ។^១៥០
ប្រជាជនម្នាក់ៗត្រូវបានតម្រូវឱ្យផលិតចម្រូងពី២០០ទៅ៥០០ចម្រូង ក្នុងមួយថ្ងៃ ។ ជួនកាលប្រជាជនត្រូវធ្វើការទាំងយប់ ដើម្បីសម្រេចតាមចំនួន ដែលបានកំណត់ ។ បន្ទាប់ពីផលិតចម្រូងរួចរាល់ហើយ ប្រជាជនមួយក្រុមទៀតត្រូវបានចាត់តាំង ឱ្យដឹកជញ្ជូនចម្រូងទៅឱ្យកងទ័ពខ្មែរក្រហមនៅសមរភូមិមុខ ។^១៥១ ស្ត្រីមួយចំនួនដឹកជញ្ជូនចម្រូងដោយទូលនៅលើក្បាល ហើយអ្នកខ្លះទៀតដឹកជញ្ជូន តាមរទេះគោ ។ ការងារនេះមានសារសំខាន់ណាស់សម្រាប់ប្រជាជន និងកងទ័ពនៅសមរភូមិ មុខ ។ ជាការដឹងគុណដល់ការចូលរួមចំណែកនេះ រូបសំណាក ស្ត្រីទូលចម្រូងនៅលើក្បាលត្រូវបានកសាងឡើងនៅលើផ្លូវ ទៅកាន់ច្រកព្រំដែន ជាំសាង៉ាំ ។

ប្រជាជនត្រូវបានបង្រៀនឱ្យចេះផលិតចម្រូងជ័រឆក់ ដែលមានជាតិពុល ។ សារធាតុពុលដែលប្រើសម្រាប់លាបនៅចុងចម្រូង ត្រូវបានចម្រាញ់ចេញមកពី ការលាយបញ្ចូលគ្នារវាងជ័រឈើ និងពិសពស់ព្រមទាំងសារធាតុពុលដទៃទៀត ដែលអាចរកបាន ។ ជ័រឈើ និងសារធាតុពុលទាំងនេះ ត្រូវបានរំងាស់បញ្ចូលគ្នា រហូតក្លាយទៅជាជ័រកាវ ដែលត្រូវយកទៅលាបនៅលើចុងចម្រូង ។ រូបមន្តសម្រាប់ ផលិតចម្រូងជ័រឆក់នេះ បានមកពីជនជាតិភាគតិចតំបន់ភ្នំ ដែលមកពីភូមិភាគឦសាន ។ ដោយសារ តែសារធាតុផ្សំមានចំហាយខ្លាំង អ្នកដែលផលិតជ័រឆក់នេះ ជួបប្រទះបញ្ហាសុខភាព ។ ជាក់ស្តែងប្រជាជនដែលរម្ងាស់ សារធាតុពុលនេះ តែងតែហើមមុខ និងឈឺចុកចាប់ ។^១៥២ ខ្មែរក្រហមចាត់ទុកចម្រូងជ័រឆក់របស់ខ្លួន ថា ជា ”អាវុធស័ក្តិសិទ្ធិ” ។ ខ្មែរក្រហមបានអះអាងថា ចម្រូងជ័រឆក់មួយដើមខ្លាំង ជាងគ្រាប់បេ៤០ចំនួនដប់គ្រាប់ ដោយសារ ”ចម្រូងជ័រឆក់មួយដើមសម្លាប់ខ្មាំង បានមួយក្បាល ហើយធ្វើឱ្យបាក់ស្មារតីច្រើនសិបក្បាលទៀត” ។^១៥៣
ប៉ិល សារ៉ាត់ ដែលជាអតីតកម្មាភិបាលខ្មែរក្រហមនៅភ្នំ១០០៣ បាន រំលឹកអំពីបទពិសោធរបស់គាត់ នៅពេលធ្វើការក្រោមការគ្រប់គ្រងផ្ទាល់ពីតាម៉ុក ដើម្បីផលិតចម្រូង និងដាក់មីន ។
ខ្ញុំធ្វើការនៅក្នុងកងនារី ។ សមមិត្តនារី ស៊ុប ជាប្រធានកង ។ ក្រុម របស់ខ្ញុំដែលត្រូវបានស្គាល់ថា ជាកងយាយតុង ត្រូវបានបញ្ជូនឱ្យទៅច្រកជប់រុន ។ ក្រុមរបស់ខ្ញុំមានគ្នាចំនួន៣០នាក់ ដែលសុទ្ធតែនៅលីវ ។ បន្ទាប់ពីខ្ញុំរៀបការហើយ នៅឆ្នាំ១៩៨៦ ខ្ញុំបានចេញពីកង និងទៅរស់នៅជាមួយប្តីរបស់ខ្ញុំនៅក្នុងកងពល ៧៨៥ ។ ប្រពន្ធរបស់កងទ័ពធ្វើការងារ បិតចម្រូង និងដឹកជញ្ជូនចម្រូងដោយរទេះ ទៅកាន់សមរភូមិមុខ ។ ចម្រូងមួយដើមមានប្រវែងប្រហែលមួយហត្ថ ។ ខ្ញុំក៏ធ្លាប់ បានលាបថ្នាំពុលទៅលើចុងចម្រូងសារធាតុពុលទាំងនោះ ត្រូវបានផ្តល់ឱ្យដោយ កងទ័ព ។ ខ្ញុំពិតជាពេញចិត្តខ្លាំងណាស់ នៅក្នុងការធ្វើជាយុទ្ធនារី ។ ខ្ញុំពិតជាពេញ ចិត្តនឹងការងារដឹកជញ្ជូនមីន ។

ខ្ញុំមិនខ្លាចមីនទេ ។ យើងបានរាយមីននៅតាមតំបន់ដែលយើងបានឃើញ ចារកិច្ចយួនឆ្លងកាត់ ។^១៥៤

ចម្រូង គឺជាអាវុធសំខាន់ទីពីររបស់ខ្មែរក្រហម បន្ទាប់ពីគ្រឿងសព្វាវុធ ។ ខ្មែរក្រហមដាំចម្រូងពីររបៀបផ្សេងគ្នា ។ ខ្មែរក្រហមអាចដាំចម្រូង ដោយបង្កប់ ជាមួយនឹងស្មៅ ឬដាំចម្រូងនៅក្នុងរណ្តៅ ។ ចម្រូងទាំងនោះមើលទៅស្ទើរតែ ប្រហាក់ប្រហែលទៅនឹងស្មៅ ហើយពិបាកនឹងសម្គាល់ឃើញណាស់នៅពេលដែល មនុស្សម្នាក់កំពុងរត់គេចចេញពីការប្រយុទ្ធ ។ ប្រសិនបើជនណាម្នាក់ដួលទៅ លើចម្រូង ចម្រូងនោះនឹងបែកទៅជាបំណែកតូចៗ ហើយចាក់ចូលទៅក្នុងសាច់ ។ បំណែកចម្រូងតូចៗនេះ ពិបាកនឹងដកចេញពីសាច់ណាស់ ។ កងទ័ពដែលគេចផុត ពីការស្លាប់ដោយចម្រូងតែងតែឈឺចាប់ រយៈពេលវែង ពីព្រោះមុខរបួសមិនងាយ នឹងជាសះស្បើយឡើយ ។^១៥៥ ជួនកាលអន្ទាក់ចម្រូងអាចឱ្យ ខ្មែរក្រហមចាប់ខ្លួន កងទ័ពវៀតណាមបាន ដែលជាទូទៅត្រូវបានបញ្ជូនទៅប្រទេសថៃ ។ មានការ អះអាងថា ថៃបានដោះដូរកងទ័ពវៀតណាម ជាមួយរដ្ឋាភិបាលវៀតណាមជាថ្នូរ នឹងលុយកាក់ ។
 
ការដឹកជញ្ជូនគ្រឿងសព្វាវុធ និងសម្ភារ
ដូចកងដឹកជញ្ជូននារីដែរ ការដឹកជញ្ជូនគ្រាប់ និងសម្ភារៈ គឺជាការងារ ដ៏សំខាន់របស់ប្រជាជនទូទៅនៅលើភ្នំ១០០៣ ។ ប្រជាជនមានមោទនភាពចំពោះ ការងារនេះ ដោយសារតែប្រជាជនទាំងនោះយល់ឃើញថា ការតស៊ូរបស់ខ្លួន គឺជា ផ្នែកមួយនៃការតស៊ូរួមរបស់ប្រទេសជាតិ ដើម្បីការពារប្រទេសរបស់ខ្លួនប្រយុទ្ធ ប្រឆាំងទៅនឹងអ្វី ដែលប្រជាជនទាំងនោះជឿជាក់ថា ”ការឈ្លានពានរបស់យួន មកលើកម្ពុជា” ។
សមរភូមិចម្បងមួយដែលតម្រូវឱ្យមានការដឹកជញ្ជូនសម្ភារៈប្រកប ដោយប្រសិទ្ធភាព គឺសមរភូមិនៅព្រៃស្អាក ។^១៥៦ ជាទូទៅក្រុមដឹកជញ្ជូន ត្រូវ ចំណាយពេលពី៣ទៅ៤ថ្ងៃ ដើម្បីធ្វើដំណើរពីភ្នំដងរែកទៅកាន់ព្រៃស្អាក ។ ជាញឹក ញាប់ក្រុមដឹកជញ្ជូនជួបប្រទះនឹងកងទ័ពវៀតណាម ដែលតម្រូវឱ្យក្រុមនេះត្រូវ លាក់ខ្លួន និងស្វែងរកផ្លូវផ្សេងទៀត ដើម្បីធ្វើដំណើរទៅសមរភូមិមុខ ។ នៅក្នុង ករណីនេះ ក្រុមដឹកជញ្ជូនត្រូវចំណាយពេលយ៉ាងតិច២សប្តាហ៍ ដើម្បីធ្វើដំណើរ ទៅដល់គោលដៅរបស់ខ្លួន ។ ជាទូទៅ ក្រុមដឹកជញ្ជូនត្រូវធ្វើដំណើរទាំងយប់ ទាំងថ្ងៃ ។^១៥៧
សកម្មភាពដឹកជញ្ជូនសំខាន់កើតឡើងនៅក្នុងឆ្នាំ១៩៨៧-១៩៨៩ នៅ ពេលដែលខ្មែរក្រហមតស៊ូ ដើម្បីដណ្តើមយកនូវទឹកដី ដែលបាត់បង់មកវិញ ។ កងទ័ពវៀតណាម បានវាយប្រហារបកវិញ ដោយរុញច្រានខ្មែរក្រហមឱ្យថយ ក្រោយនៅក្នុងការ វាយប្រយុទ្ធគ្នាជាច្រើនលើក រហូតដល់ខ្មែរក្រហមត្រូវបង្ខំចិត្ត ស្វែងរកការជ្រកកោននៅក្នុងទឹកដីថៃ ។ ក្រុមដឹកជញ្ជូន បានជួបប្រទះនូវគ្រោះថ្នាក់ ជាច្រើន នៅតាមផ្លូវទៅកាន់សមរភូមិ ។ ក្រុមដឹកជញ្ជូនទទួលរងគ្រោះពីការវាយប្រហារ ពីសំណាក់កងទ័ពវៀតណាម និងកងទ័ពសាធារណរដ្ឋប្រជាមានិត កម្ពុជា ។ ក្រុមដឹកជញ្ជូនត្រូវធ្វើដំណើរដោយ ប្រុងប្រយ័ត្នដោយសារតែមីនជាច្រើន នៅក្នុងដី ។ ជាញឹកញាប់ ក្រុមដឹកជញ្ជូនបានរងគ្រោះដោយសារការដើរជាន់មីន ដែលខ្លួនឯងជាអ្នកកប់ ។ សមាជិកក្រុមដឹកជញ្ជូនណាដែលស្លាប់នៅតាមផ្លូវនឹងត្រូវ កប់នៅកន្លែងនោះ ហើយអ្នកដែលរងរបួសនឹងត្រូវបញ្ជូនមកមន្ទីរពេទ្យនៅលើភ្នំ។ ជាទូទៅក្នុងរយៈពេលមួយខែម្តង ប្រជាជនម្នាក់ៗត្រូវបានជ្រើសរើសឬស្ម័គ្រចិត្ត ចូលរួមដឹកជញ្ជូនគ្រាប់ និងសម្ភារៈទៅសមរភូមិមុខ ។ឱ សាវ៉ាត បានដើរជាន់មីន និងបានបាត់បង់ជើងម្ខាងនៅពេលគាត់ដឹកជញ្ជូនគ្រាប់ទៅឱ្យកងទ័ពនៅសមរភូមិមុខ នៅឆ្នាំ១៩៨៧ ។ សាវ៉ាត បានរំលឹក អំពីបទពិសោធរបស់គាត់ថា៖
ផ្លូវធ្វើដំណើរនៅលើភ្នំដើម្បីជញ្ជូនគ្រាប់ទៅសមរភូមិមុខតូចចង្អៀតណាស់ ។ ផ្លូវនេះមានទទឹងប្រហែលកន្លះម៉ែត្រតែប៉ុណ្ណោះ និងជាផ្លូវតែមួយគត់ ទៅកាន់ សមរភូមិមុខ ។ នៅពេលខ្ញុំទៅដល់សមរភូមិ ហើយប្រគល់គ្រាប់ទៅឱ្យ កងទ័ព ខ្ញុំបាន ធ្វើដំណើរត្រឡប់មកវិញ ។ នៅតាមផ្លូវត្រឡប់មកវិញ ខ្ញុំបានឃើញ ស្ត្រីចំណាស់ៗ ស្ពាយគ្រាប់ធំៗហើយធ្ងន់នៅលើខ្នង ។ ខ្ញុំបានជៀសទៅម្ខាង ដើម្បី ទុកផ្លូវឱ្យ ស្ត្រីចំណាស់ទាំងនោះដើរ ។ ជាអកុសល មួយជំហានរបស់ខ្ញុំចេញពីផ្លូវ ជាន់ចំគ្រាប់ មីន ។ នៅពេលដែលមីននោះផ្ទុះ មិនត្រឹមតែខ្ញុំដាច់ជើងម្ខាងទេ ក្មួយុប្រុសរបស់ខ្ញុំក៏ត្រូវរបួសដោយសារអំបែងតូចៗ ដែលខ្ទាតត្រូវ ។ ខ្ញុំចាំថា ខ្ញុំបានប្រាប់ ស្ត្រីចំណាស់ទាំងនោះកុំឱ្យដើរទៅក្នុងព្រៃប្រយ័ត្នជាន់ត្រូវមីន ។ ប៉ុន្តែខ្ញុំមិននឹក ស្មានមីនត្រូវបានកប់នៅក្បែរផ្លូវដើរដ៏តូចនេះសាះ ។ មិនតែប៉ុណ្ណោះ មីននេះ គឺត្រូវ បានខ្មែរក្រហមគ្នាឯងដែលជាអ្នកដាក់ ។ នៅពេលដែលខ្ញុំដួលទៅលើដី ខ្ញុំបាន ក្រឡេកមើលជុំវិញខ្លួនខ្ញុំ ហើយបានឃើញមីនជាច្រើនគ្រាប់ផ្សេងទៀត ។ ជាសំណាង ល្អខ្ញុំបានដួលទៅលើផ្លូវដើរ ។ បើមិនដូច្នោះទេខ្លួនរបស់ខ្ញុំទាំងមូល ប្រហែលជា ខ្ទេចអស់ទៅហើយ ។ ខ្ញុំត្រូវបានបញ្ជូនទៅកាន់មន្ទីរពេទ្យនៅលើភ្នំដងរែក ។^១៥៨

ការអប់រំ
នៅលើភ្នំ១០០៣ មានតែសាលាបឋមសិក្សាមួយប៉ុណ្ណោះ ដែលត្រូវបាន បង្កើតឡើងសម្រាប់តែកុមារ ។ ប្រព័ន្ធអប់រំដ៏អន់ខ្សោយនេះ អនុញ្ញាតឱ្យសិស្សរៀន បានត្រឹមតែសរសេរ អាន និងគណិតវិទ្យាជាមូលដ្ឋានតែប៉ុណ្ណោះ ។ តាម៉ុក បាន បញ្ជាឱ្យកុមារទាំងអស់ចូលរៀននៅក្នុងសាលា ប៉ុន្តែសាលារៀនមានត្រឹមតែថ្នាក់ ទី៤ ។ ការអប់រំអាចដំណើរការទៅបានដោយសារកម្មាភិបាលខ្មែរក្រហម មួយចំនួនតូច បានបម្រើការធ្វើជាគ្រូបង្រៀន ។ ខៀវ នៅ (ក្មួយប្រុសរបស់តាម៉ុក), យក់ ហម, លាវ, អឿន, វ៉ុន, ផង់ គឹមឆន និងញឿន គឺជាគ្រូបង្រៀននៅពេលនោះ។ ទោះបីជាកម្មាភិបាលខ្មែរក្រហមទាំងអស់នេះពុំមានចំណេះដឹងផ្នែកគរុកោសល្យ គ្រប់គ្រាន់យ៉ាងណា ក៏ដោយ ក៏អ្នកទាំងនេះបានបង្កើតគណៈកម្មាធិការមួយ ដើម្បី រៀបរៀងជាសៀវភៅសិក្សាដែលសរសេរដោយដៃ ។ ខ្លឹមសារនៅក្នុងសៀវភៅ ទាំងនោះចេញមកពីចំណេះដឹងរបស់កម្មាភិបាលទាំងនេះ ដែលធ្លាប់បានរៀនសូត្រ កាលពីខ្លួននៅសាលា ។ ដោយសារតែកង្វះខាតឯកសារយោងជាច្រើនកម្មាភិបាល ខ្មែរក្រហមទាំងនោះ បានបកប្រែមេរៀនមួយចំនួនចេញពីសៀវភៅពុម្ពរបស់ថៃ ។ការអប់រំក៏ទទួលបានការគាំទ្រពីកម្មវិធីជំនួយអន្តរជាតិ ជាពិសេសពីប្រតិបត្តិការ ជំនួយព្រំដែនរបស់អង្គការសហប្រជាជាតិ ដែលបានបោះពុម្ព និងឧបត្ថម្ភសៀវភៅ សិក្សា និងសម្ភារៈសិក្សាផ្សេងទៀតទៅដល់សាលារៀន ។
ពីដំបូង សាលារៀននេះបានបើកថ្នាក់បង្រៀនពីរពេលក្នុងមួយថ្ងៃ ។ ប៉ុន្តែ ដោយសារតែពុំមានថ្នាក់រៀនគ្រប់គ្រាន់ សិស្សអាចរៀនបានតែមួយពេលប៉ុណ្ណោះ ក្នុងមួយថ្ងៃ ។ ម៉ោងសិក្សាពេលព្រឹក គឺចាប់ពីម៉ោង៧ដល់ម៉ោង១១ និងពេលថ្ងៃ ចាប់ពីម៉ោង១ដល់ម៉ោង៤ ។ កុមារត្រូវរៀន៦ថ្ងៃក្នុងមួយសប្តាហ៍ ពីថ្ងៃចន្ទដល់ ថ្ងៃសៅរ៍ ។ ចំនួនសិស្សក្នុងមួយថ្នាក់ អាចទាបបំផុត គឺពី៥ទៅ៦នាក់ ទៅតាមកម្រិត សិក្សា ។ តាម៉ុក ក៏បានឧបត្ថម្ភសម្លៀកបំពាក់ និងសម្ភារៈផ្សេងៗទៀត ទៅដល់សាលារៀននេះ ។
គោលដៅនៃការអប់រំ ត្រូវបានផ្សារភ្ជាប់យ៉ាងខ្លាំងទៅនឹងការតស៊ូ នយោបាយ និងយោធារបស់ខ្មែរក្រហម ។ ក្រៅអំពីការអប់រំកុមារឱ្យមានជំនាញ ផ្នែកភាសា និងគណិតវិទ្យាជាមូលដ្ឋាន ការអប់រំក៏ផ្តោតជាចម្បងទៅលើការ ឃោសនានយោបាយ ។ កម្មវិធីសិក្សានៅពេលនោះ បានបណ្តុះគំនិតកុមារឱ្យ ស្អប់ខ្ពើម ខឹងសម្បា និងចង់សងសឹកចំពោះអ្វី ដែលខ្មែរក្រហមហៅថា “អាខ្មាំងយួន ឈ្លានពាន” ។ កុមារត្រូវបានអប់រំឱ្យយល់ថា វៀតណាម គឺជាអ្នកដែលបានធ្វើ សង្គ្រាមប្រឆាំងនឹងប្រទេសកម្ពុជា ។ ជាងនេះទៅទៀត បញ្ហាដែលទាក់ទងទៅនឹង ការស្លាប់រស់របស់ប្រទេសកម្ពុជា ចេញមកតែអំពីការប៉ុនប៉ងរបស់វៀតណាម ក្នុង ការលេបយកទឹកដីកម្ពុជា ។ នៅក្នុងអំឡុងពេលនោះកុមារត្រូវបាន បង្រៀនឱ្យ មើលឃើញកុមារផ្សេងទៀតទៅតាមនិន្នាការនយោបាយ ដូចជា កូនយួន (សំដៅទៅលើកុមារដែលរស់នៅក្នុង តំបន់ដែលគ្រប់គ្រងដោយសាធារណរដ្ឋប្រជាមានិត កម្ពុជា) កូនរ៉ា(កុមារដែលរស់នៅក្រោមការគ្រប់គ្រង របស់រណសិរ្សហ្វ៊ុនស៊ិនប៉ិច) និងកូនជាតិ (កុមារដែលនៅក្រោមការគ្រប់គ្រងរបស់ខ្មែរក្រហម) ។
សៀវភៅរៀនអក្សរដែលត្រូវបានបោះពុម្ពដោយរបបកម្ពុជាប្រជា ធិបតេយ្យនិរទេស សម្រាប់សិស្សថ្នាក់ទី២ (បោះពុម្ពនៅឆ្នាំ១៩៨៧) បានបញ្ចូល មេរៀនជាច្រើន ដែលនិយាយអំពីការឃោសនានយោបាយ និងមនោគមន៍វិជ្ជា ។ ខ្មែរក្រហមបានបំពាក់បំប៉នកុមារឱ្យមាន “មនសិការតស៊ូ” និងស្មារតីជាតិនិយម ជ្រុលហួសហេតុ ។ មេរៀនមួយដែលមានចំណងជើងថា “ប្រជាជនភូមិខ្ញុំ” មាន អត្ថន័យថា៖ចាប់តាំងពីអាខ្មាំងយួនឈ្លានពានទន្ទ្រាន កាន់កាប់ទឹកដីកម្ពុជាយើងមក ប្រជាជនភូមិខ្ញុំបានភៀសខ្លួនមករស់នៅឯព្រៃភ្នំ ។ ជីវភាពពេលនោះក្រខ្សត់ ហើយ លំបាកវេទនាណាស ់។ តែប្រជាជនភូមិខ្ញុំដាច់ខាតមិនចុះញ៉មអាខ្មាំងយួនឡើយ ។ ក្នុងការរស់នៅប្រចាំថ្ងៃ ប្រជាជនភូមិខ្ញុំចេះសាមគ្គីជួយគ្នាទៅវិញទៅមក ។

មួយថ្ងៃៗប្រជាជនភូមិខ្ញុំចេញទៅរកជីកមើមក្តួច ដំឡូងព្រៃ ទំពាំងឫស្សី និងបេះស្លឹកល្ងៀង ស្លឹកច្រេសជាដើម មកផ្សំធ្វើជាម្ហូបអាហារ ។ ជួនពេលខ្លះរក បាន ពេលខ្លះរកមិនបាន តែបងប្អូនចេះចែករំលែកគ្នាហូបយ៉ាងល្អូកល្អឺន ។ បើមាន បងប្អូនណាម្នាក់ឈឺថ្កាត់ គេទាំងឡាយជួយឈឺឆ្អាល ជួយរត់រកថ្នាំឫសឈើព្រៃ ។ អ្នកខ្លះជួយថែទាំ ខ្លះជួយជាស្បៀងអាហារ ខ្លះជួយជាកម្លាំងកាយកម្លាំងចិត្ត ។
ក្រោយមកយើងមានជីវភាពគួរសមហើយ ។ ប្រជាជនភូមិខ្ញុំមានសុខភាព ល្អបង្គួរឡើងវិញ ។ បងប្អូនបានរួមចំណែក វាយអាខ្មាំងយួនឈ្លានពានជាមួយពូៗ កងទ័ពជាតិ យ៉ាងសកម្ម និងក្លៀវក្លា ។ បងប្អូនខ្លះជួយដឹកជញ្ជូនគ្រាប់រំសេវ ស្បៀង អាហារជូនពូៗកងទ័ព ។ បងប្អូនខ្លះទៀតជួយធ្វើចម្រូង ខ្នារ សង់មន្ទីរពេទ្យ សង់ ឃ្លាំងគ្រាប់ និងសង់សាលាឱ្យកុមារ រៀនសូត្រ ។ ទំនៀមទម្លាប់ដ៏ល្អប្រសើរនេះ ធ្វើឱ្យប្រជាជនភូមិខ្ញុំរស់នៅសុខដុមរមនាគ្រប់ពេលវេលា ក្នុងកិត្តិយសថ្លៃថ្នូរ ទោះបី ស្ថិតនៅក្នុងសម័យតស៊ូវាយអាខ្មាំងយួនឈ្លានពានវាតទីលេបទឹកដីប្រល័យ ពូជសាសន៍នេះក៏ដោយ ។^១៥៩

មេរៀនមួយទៀតមានចំណងជើងថា “បងប្រុសខ្ញុំ”៖
កាលពីឆ្នាំ១៩៨០ បងប្រុសខ្ញុំមានអាយុ១៥ឆ្នាំ។ កាលនោះគាត់រស់នៅ ជាមួយពុកម៉ែខ្ញុំនៅឯភ្នំក្រវ៉ាញ។ បងប្រុសខ្ញុំជាមនុស្សឧស្សាហ៍ព្យាយាម ហើយ ស្លូតបូត និងសុភាពរាបសា ។

ព្រលឹមស្រាងៗឡើងបងប្រុសខ្ញុំក្រោកអុជចង្កៀងមើលមេរៀនសាឡើងវិញ។ មុនទៅសាលារៀនគាត់បោសសម្អាតទីធ្លា ជុំវិញផ្ទះ ហើយជួយដងទឹកដាក់ ពាងទុកជូនម៉ែប្រើប្រាស់ ។ ល្ងាចពេលត្រឡប់មកពីសាលារៀនវិញ គាត់ជួយស្រោច ដំណាំក្បែរៗផ្ទះ ។ ឯថ្ងៃឈប់សម្រាករៀន បងតែងជួយធ្វើការពុកម៉ែ ដូចជាដាំ បន្លែ ស្រោចបន្លែ រកឧស ដងទឹក ថែទាំសត្វមាន់ទាឬជួយមើលថែទាំប្អូនៗជាដើម ។ ពេល យប់មុនសម្រាន្ត គាត់មើលមេរៀនឬធ្វើកិច្ចការ ដែលលោកគ្រូដាក់ឱ្យធ្វើ ។ ជួនកាល គាត់ជួយបង្រៀនអក្សរខ្ញុំ ។ ខ្ញុំបងប្រុសខ្ញុំចូលចិត្តអានរឿង ដែលនិយាយពីវីរភាព របស់ប្រជាជនកម្ពុជារបស់ពូៗកងទ័ពជាតិកម្ពុជាប្រជាធិបតេយ្យ ក្នុងការតស៊ូវាយ អាខ្មាំងយួនឈ្លានពានឱ្យខ្ញុំស្តាប់ ។
លុះដល់ឆ្នាំ១៩៨៣ បងប្រុសខ្ញុំចូលធ្វើកងទ័ពជាតិកម្ពុជាប្រជាធិបតេយ្យ ។ ឆ្នាំ១៩៨៦ បងមានភារកិច្ចទៅធ្វើការងារជាមួយ ប្រជាជននៅក្នុងឃុំត្រពាំងធំ ស្រុកត្រាំកក់ ខេត្តតាកែវ ដើម្បីប្រមូលកម្លាំងវាយអាខ្មាំងយួនឈ្លានពាន រំដោះភូមិ ឃុំ ស្រុក និងរំដោះប្រទេសកម្ពុជាទាំងមូល ។

ខ្ញុំស្រលាញ់ និងគោរពបងប្រុសខ្ញុំណាស់ ^១៦០

ការព្យាបាលជំងឺ

ការព្យាបាលជំងឺនៅភ្នំ១០០៣ មានលក្ខណៈជាការព្យាបាលបឋម ហើយផ្តល់ការព្យាបាលសម្រាប់តែរបួស និងជំងឺធម្មតាតែប៉ុណ្ណោះ ។ ជាលទ្ធផល ប្រជាជន និងកងទ័ពស្ថិតនៅក្នុងស្ថានភាព ដែលងាយនឹងរងគ្រោះពីគ្រោះថ្នាក់ និងជំងឺណាស់ ។ ប្រជាជនពុំទទួលបានការព្យាបាលជំងឺត្រឹមត្រូវទេ ។ បុគ្គលិកពេទ្យត្រូវបានជ្រើសរើសចេញពីប្រជាជន នៅលើភ្នំ ។ បុគ្គលិកពេទ្យមួយចំនួនទទួលបាន ការបណ្តុះបណ្តាលនៅលើភ្នំ១០០៣ ។ បុគ្គលិកពេទ្យមួយចំនួនទៀត ត្រូវបាន បញ្ជូនឱ្យទៅទទួលការបណ្តុះបណ្តាលនៅប្រទេសថៃ ជាមួយវេជ្ជបណ្ឌិតថៃ និងចិន ដោយមានជំនួយពីអ្នកបកប្រែភាសាខ្មែរ ។^១៦១ ការបណ្តុះបណ្តាលប្រព្រឹត្តទៅ ដោយការអនុវត្តជាក់ស្តែង ។ បុគ្គលិកពេទ្យត្រូវបានបណ្តុះបណ្តាលជំនាញ ព្យាបាលបឋម ដូចជាការលាងរបួស និងការព្យាបាលជំងឺគ្រុនចាញ់ ។^១៦២ បុគ្គលិក ពេទ្យស្រីមួយចំនួន ត្រូវបានបណ្តុះបណ្តាលឱ្យទៅជាឆ្មប ។
បន្ទាប់ពីបញ្ចប់វគ្គបណ្តុះបណ្តាលបុគ្គលិកពេទ្យភេទប្រុស ត្រូវបានបញ្ជូន ឱ្យទៅជាមួយកងទ័ព ដើម្បីច្បាំងជាមួយវៀតណាម នៅតាមសមរភូមិមុខ ។ មន្ទីរ ពេទ្យទទួលព្យាបាលកងទ័ពរងរបួសពី៥ទៅ៦នាក់ជារៀងរាល់ថ្ងៃ ។^១៦៣ ដើម្បី សម្រួលដល់ការព្យាបាលជំងឺ និងសង្គ្រោះកងទ័ពរបួស ដែលកាន់តែកើនឡើងជា រៀងរាល់ថ្ងៃ ខ្មែរក្រហមនៅភ្នំ១០០៣ បានបង្កើតមន្ទីរពេទ្យជាច្រើនកន្លែងដែលរួម មានពេទ្យ១០០៣ ពេទ្យ៧២ និងពេទ្យ១៣ ។ ខឿន និង ខាល គឺជាប្រធានមន្ទីរ ពេទ្យ១៣។ ខន និងក្រោយមក លន គឺជាប្រធានមន្ទីរពេទ្យ៧២ ។ មន្ទីរពេទ្យត្រូវបានប្តូរទីតាំងពីកន្លែងមួយទៅកន្លែង មួយទៀត អាស្រ័យទៅលើស្ថានភាពនៅ សមរភូមិមុខ ។
ណុប សុភា ដែលជាអតីតសិស្សពេទ្យមួយរូបនៅភ្នំ១០០៣ បានរំលឹក អំពីការសិក្សាវិជ្ជាពេទ្យរបស់គាត់នៅប្រទេសថៃថា៖
ការសិក្សាមិនមានរយៈពេលរហូតដល់ទៅមួយឆ្នាំទេ ។ ឧទាហរណ៍មួយ ខែមាន៣០ថ្ងៃ ។ យើងសិក្សាទ្រឹស្តី១០ថ្ងៃ អនុវត្តន៍ជាក់ស្តែង១០ថ្ងៃ ហើយ១០ថ្ងៃ ទៀតរៀនភាសា ។ ដូចគ្នាដែរក្រុមនីមួយៗមានសមាជិក៣០នាក់ ។ យើងបានចែកវេនគ្នាចម្អិនម្ហូប ។ យើងបានប្រើបច្ចេកទេសពេទ្យ ដើម្បីព្យាបាលទាំងប្រជាជន និងកងទ័ព ។
    
ការរៀបមង្គលការ
ខ្មែរក្រហមមានគោលនយោបាយជំរុញឱ្យមានការរៀបការ ដែលជា មធ្យោបាយមួយក្នុងការចងជើងកងទ័ពនៅភ្នំ១០០៣ តាមរយៈចំណងគ្រួសារ ដែលអាចទប់ស្កាត់កុំឱ្យមានការផ្តាច់ខ្លួនចូលទៅរដ្ឋាភិបាល ។ ការរៀបការ មិនត្រូវ បានបង្ខំនោះទេ ប៉ុន្តែប្រជាជនក៏ពុំមានឱកាសច្រើននៅក្នុងការជ្រើសគូស្រករឬ ស្វែងរកជម្រើសដែលប្រសើរជាងបានដែរ ។ បញ្ហាគ្រប់យ៉ាង ដែលរួមទាំងការ រៀបការផង ស្ថិតនៅក្នុងការសម្រេចចិត្តរបស់ថ្នាក់ដឹកនាំ ។ កងទ័ពអាចស្នើសុំ រៀបការជាមួយនារីនៅក្នុងជំរំបាន ។ ប៉ុន្តែនារីមួយចំនួនមិនពេញចិត្តចំពោះ គូស្រកររបស់ខ្លួននោះឡើយ ។ ជាទូទៅនារីយល់ឃើញថា ការមានស្វាមី ដែល មិនអាចផ្តល់ភាពកក់ក្តៅក្នុងគ្រួសារ ប្រសើរជាងការរស់នៅតែឯង ។^១៦៤ នារី មួយចំនួនមិនពេញចិត្តចំពោះការបញ្ជាឱ្យរៀបការជាមួយជនពិការ ប៉ុន្តែនារី ទាំងនោះមិនហ៊ានបដិសេធ ។^១៦៥ បន្ទាប់ពីរៀបការរួច គូស្វាមីភរិយាទាំងពីរសង់ផ្ទះ ខ្ទមមួយ ដែលមានទំហំ៣ម៉ែត្របួនជ្រុង ធ្វើអំពីឫស្សី និងដំបូលប្រក់ស្បូវ ។
ពីដំបូង ពិធីរៀបមង្គលការត្រូវបានធ្វើឡើងជាក្រុមដូចគ្នាទៅនឹងពិធីរៀបការ នៅក្នុងរបបកម្ពុជាប្រជាធិបតេយ្យដែរ ទោះបីជាចំនួនគូមានតិចជាងក៏ដោយ ។ ក្រោយមកពិធីរៀបមង្គលការតាមបែបប្រពៃណីខ្មែរត្រូវបានអនុញ្ញាត ។
ចាន់ នឿន ធ្វើការនៅក្នុងកងដឹកជញ្ជូន ហើយបានរៀបការនៅឆ្នាំ១៩៨០។ ពិធីរៀបមង្គលការរបស់គាត់មាន៤គូ ។ កងទ័ព និងកម្មាភិបាល នៅក្នុងកងរបស់ គាត់បានមកចូលរួមពិធីរៀបមង្គលការនោះ ។^១៦៦ ហាប់ ហេន ដែលជាស្ត្រីម្នាក់ទៀត ដែលបានរៀបការនៅលើភ្នំ១០០៣ បាននិយាយថា ”នៅ ពេលនោះយើងមិនដឹងថា ស្នេហាមានន័យថាម៉េចនោះទេ ។ យើងមិនដែលចាប់អារម្មណ៍ទៅលើមនុស្ស ប្រុសផង” ។^១៦៧ ហាប់ ហេន បានរំលឹកអំពីថ្ងៃរៀបមង្គលការរបស់គាត់ថា ៖
តា ញឹម គឺជាចាស់ទុំដែលបានរៀបចំមង្គលការឱ្យយើង ។ ពិធីរៀបមង្គល ការត្រូវបានធ្វើឡើងនៅប្រហែលម៉ោង៣រសៀល ។ នៅថ្ងៃខ្ញុំរៀបការមាន១១គូ។ នៅពេលនោះយើងពុំមានតុឬកៅអីទេ ។ ទាំងប្រុស ទាំងស្រី នាំគ្នាអង្គុយ នៅលើអង្កត់ឈើ ដែលអាចរកបាននៅក្បែរនោះ ។ នៅក្នុងពិធីរៀបមង្គលការ ប្រធានកងបានប្រកាសថាយើងទាំងពីរនាក់បានក្លាយទៅ ជាប្តីប្រពន្ធ និងបាន ណែនាំយើងឱ្យប្រឹងប្រែងធ្វើការងារ និងមិនត្រូវរត់ចោលចលនាខ្មែរក្រហម ។ យើងបានទះដៃអបអរ សាទរ ហើយបន្ទាប់មក ពិធីជប់លៀងតូចមួយត្រូវបានរៀបចំ ឡើង ដែលមានម្ហូបអាហារដូចជា គុយទាវ ត្រីខកំប៉ុង ទឹកដោះគោ និងនំឈ្លប ។ នេះគឺជាពិធីរៀបមង្គលការរបស់យើងនាពេលនោះ ។^១៦៨
ចាប់ពីពាក់កណ្តាលទសវត្សរ៍ឆ្នាំ១៩៨០មក ពិធីរៀបមង្គលការនៅភ្នំ ១០០៣ ត្រូវបានរៀបចំឡើងប្រសើរជាងមុន ។ ទោះបីជាពុំមានសម្លៀកបំពាក់ ប្រពៃណី ព្រះសង្ឃឬចម្រៀងប្រពៃណីក៏ដោយ ក៏អាចារ្យ^១៦៩ ត្រូវបានអនុញ្ញាត ឱ្យរៀបចំពិធី ហើយពិធីតាមប្រពៃណីមួយចំនួន ដូចជាពិធីបង្វិលពពិល ក៏ត្រូវបាន អនុញ្ញាតដែរ ។^១៧០ កម្មវិធីរាំជាមួយនឹងចម្រៀង របស់ស៊ិន ស៊ីសាមុត^១៧១ ត្រូវបាន រៀបចំឡើងសម្រាប់ពិធីជប់លៀងជាមួយនឹងអាហារពីរបីមុខ និងបង្អែម ។^១៧២ សាច់ញាតិ និងមិត្តភក្តិរបស់កូនកំលោះក្រមុំក៏ចូលរួមនៅក្នុងពិធីមង្គលការនេះ ដែរ ។ ចំណងដៃចាប់ពី១០ទៅ១០០បាត (រូបិយប័ណ្ណថៃ) ។ ទោះបីជាតាម៉ុក មិន បានចូលរួមនៅក្នុងពិធីរៀបមង្គលការក៏ដោយ ក៏តាម៉ុកតែងតែឧបត្ថម្ភអង្ករ និង សម្ភារៈផ្ទះបាយមួយចំនួនដល់គូស្រករថ្មី ។^១៧៣ចាប់ពីពាក់កណ្តាលទសវត្សរ៍ឆ្នាំ១៩៨០មក ពិធីរៀបមង្គលការនៅភ្នំ ១០០៣ ត្រូវបានរៀបចំឡើងប្រសើរជាងមុន ។ ទោះបីជាពុំមានសម្លៀកបំពាក់ ប្រពៃណី ព្រះសង្ឃឬចម្រៀងប្រពៃណីក៏ដោយ ក៏អាចារ្យ^១៦៩ ត្រូវបានអនុញ្ញាត ឱ្យរៀបចំពិធី ហើយពិធីតាមប្រពៃណីមួយចំនួន ដូចជាពិធីបង្វិលពពិល ក៏ត្រូវបាន អនុញ្ញាតដែរ ។^១៧០ កម្មវិធីរាំជាមួយនឹងចម្រៀង របស់ស៊ិន ស៊ីសាមុត^១៧១ ត្រូវបានរៀបចំឡើងសម្រាប់ពិធីជប់លៀងជាមួយនឹងអាហារពីរបីមុខ និងបង្អែម ។^១៧២ សាច់ញាតិ និងមិត្តភក្តិរបស់កូនកំលោះក្រមុំក៏ចូលរួមនៅក្នុងពិធីមង្គលការនេះដែរ ។ ចំណងដៃចាប់ពី១០ទៅ១០០បាត (រូបិយប័ណ្ណថៃ) ។ ទោះបីជាតាម៉ុក មិនបានចូលរួមនៅក្នុងពិធីរៀបមង្គលការក៏ដោយ ក៏តាម៉ុកតែងតែឧបត្ថម្ភអង្ករ និង សម្ភារៈផ្ទះបាយមួយចំនួនដល់គូស្រករថ្មី ។^១៧៣
    
សេចក្តីបញ្ចប់
ភ្នំ១០០១ និងភ្នំ១០០៣ ដែលស្ថិតនៅលើភ្នំដងរែក គឺជាតំបន់កាន់កាប់ ដ៏សំខាន់របស់ខ្មែរក្រហម និងត្រូវបានប្រើប្រាស់ជាទីបញ្ជាការយោធាជាយុទ្ធសាស្ត្រ សម្រាប់ប្រតិបត្តិការយោធានៅទូទាំងប្រទេស ។ មូលដ្ឋានយោធាទាំងពីរនេះ អនុញ្ញាតឱ្យកម្លាំងបរាជ័យសេសសល់របស់ខ្មែរក្រហមរៀបចំឡើងវិញនូវ យុទ្ធសាស្ត្រ និងរចនាសម្ព័ន្ធយោធារបស់ខ្លួន ។ មូលដ្ឋានទាំងនេះ គឺជាទីតាំងជា យុទ្ធសាស្ត្រសម្រាប់ការរស់រានរបស់ខ្មែរក្រហម និងសម្រាប់ការតស៊ូឡើងវិញ ។ មូលដ្ឋានទាំងនេះ ក៏ជាសមរភូមិប្រយុទ្ធគ្នារវាងកងទ័ពខ្មែរក្រហម និងកងទ័ព វៀតណាម និងសាធារណរដ្ឋប្រជាមានិតកម្ពុជា ។ ជាងនេះទៅទៀត មូលដ្ឋាន ទាំងនេះក៏ត្រូវបានប្រើប្រាស់ជាទីតាំងដ៏សំខាន់សម្រាប់ ទទួលជនភៀសខ្លួនខ្មែរ ។
ជីវិតរស់នៅលើភ្នំដងរែកមានការលំបាកទាំងផ្លូវកាយ និងស្មារតី ។ កងទ័ពត្រូវបានបញ្ជូនទៅកាន់សមរភូមិ ចំណែកប្រជាជនសាមញ្ញ ជួយកងទ័ពតាម រយៈការដឹកជញ្ជូនស្បៀងអាហារ គ្រឿងសព្វាវុធ និងចម្រូង ទៅសមរភូមិមុខ ។
ដោយសារតែមានការគំរាមកំហែងពីសង្គ្រាមជាប្រចាំ ប្រជាជនមិនដែល ស្គាល់ជីវិតរស់នៅសាមញ្ញោទ ។ ផ្ទុយទៅវិញគ្រប់ក្រុមគ្រួសារទាំងអស់ ត្រូវបង្ខំ ចិត្តរស់នៅដោយស្មារតីប្រុងប្រយ័ត្នជាប់ជានិច្ចចំពោះសង្គ្រាម និងការតស៊ូ ដើម្បី ជាតិ ។ នៅក្នុងស្ថានភាពសឹកបែបនេះ កុមារមិនមានឱកាសទទួលបានការអប់រំ ត្រឹមត្រូវទេ ។ ដូចគ្នាដែរ ប្រជាជនក៏មិនទទួលបានការថែទាំសុខភាពឱ្យបាន ត្រឹមត្រូវដែរ ។ មេដឹកនាំខ្មែរក្រហមព្យាយាមឧបត្ថម្ភប្រជាជន ដើម្បីកុំឱ្យកងទ័ព ព្រួយបារម្ភអំពីសមាជិកគ្រួសាររបស់ខ្លួនដែលនៅខាងក្រោយ ។ ទោះជាយ៉ាងនេះក្តី ភាពភ័យខ្លាចជាប្រចាំ និងជីវិតរស់នៅប្រកបដោយភាពវឹកវរ នៅតែតាមញាំញី ប្រជាជន និងកងទ័ពជាប់ជានិច្ច ។ រឿងរ៉ាវអំពីមនុស្សដើរជាន់មីន និងកងទ័ព ទទួលរងរបួសបានក្លាយទៅជាព័ត៌មានប្រចាំថ្ងៃ ដែលមនុស្សគ្រប់រូបបានដឹង ជាមុនថា នឹងកើតឡើង ។ មិនមាននរណាម្នាក់ដឹងច្បាស់ថា ថ្ងៃអនាគតរបស់ខ្លួន នឹងក្លាយទៅជាយ៉ាងណានោះទេ ។
ជីវិតក៏ជួបការលំបាកដែរ ដោយសារតែតម្រូវការជាប្រចាំ ក្នុងការបញ្ជូន កងទ័ពឱ្យទៅធ្វើការនៅខាងក្នុងប្រទេស ។ កងទ័ពទាំងនេះ ត្រូវបានបញ្ជូនទៅ ស្ទើរតែគ្រប់ខេត្តទាំងអស់នៅក្នុងប្រទេសកម្ពុជា ដើម្បីធ្វើការឃោសនា និងធ្វើ វិទ្ធង្សនានៅតាមតំបន់ដាច់ស្រយាល ។ កងទ័ពត្រូវរស់នៅឆ្ងាយពីប្រពន្ធ និងកូន របស់ខ្លួនក្នុងរយៈពេលយូរ ។ ដោយសារតែត្រូវរស់នៅឆ្ងាយពីមូលដ្ឋាន កងទ័ព ទាំងនោះត្រូវពឹងផ្អែកលើខ្លួនឯងដើម្បីរស់ ។ ស្ថានភាពលំបាកបែបនេះ បានបង្ខំ ឱ្យកងទ័ពមួយចំនួនប្រព្រឹត្តអំពើឆក់ប្លន់ និងសម្លាប់មនុស្ស ជាពិសេសនៅតាមភូមិ ដាច់ស្រយាលរបស់កម្ពុជា ។ ជាទូទៅ កងទ័ពអាចត្រឡប់មកកងពលរបស់ខ្លួនវិញ នៅលើភ្នំ នៅក្នុងរយៈពេល១ឬ២ឆ្នាំ បន្ទាប់ពីក្រុមថ្មីត្រូវបានបញ្ជូនទៅជំនួស ។

ជំពូក៩
អន្លង់វែង៖ តំបន់កាន់កាប់ចុងក្រោយរបស់ខ្មែរក្រហម
សេចក្តីផ្តើម
    
បន្ទាប់ពីរស់នៅលើភ្នំដងរែកអស់រយៈពេល១០ឆ្នាំ កងទ័ពខ្មែរក្រហម ដែលនៅសេសសល់ក្រោមការដឹកនាំរបស់តាម៉ុក នៅភ្នំ១០០៣ ដណ្តើមកាន់កាប់ តំបន់អន្លង់វែងបាននៅចុងឆ្នាំ១៩៨៩ ។ នៅដើមឆ្នាំ១៩៩០ តាម៉ុក បានសម្រេច ចិត្តបញ្ជូនប្រជាជនទាំងអស់នៅក្នុងជំរំជនភៀសខ្លួនក្នុងទឹកដីថៃ និងនៅមូលដ្ឋាន យោធាលើភ្នំដងរែក មកកាន់តំបន់អន្លង់វែង ។ មកដល់អន្លង់វែង ប្រជាជន ចាប់ផ្តើមសាងសង់ផ្ទះ និងធ្វើស្រែចម្ការ ហើយមេដឹកនាំខ្មែរក្រហម ផ្តោតការ យកចិត្តទុកដាក់ទៅលើការរៀបចំរចនាសម្ព័ន្ធគ្រប់គ្រងរដ្ឋបាល និងហេដ្ឋារចនាសម្ព័ន្ធនៅក្នុងតំបន់នោះ ។ នៅក្នុងរយៈពេលពីរបីឆ្នាំដំបូងនៃការកាន់កាប់តំបន់ អន្លង់វែង តាម៉ុក បានផ្តួចផ្តើមគម្រោងសាងសង់ជាច្រើននៅក្នុងតំបន់ ដែលរួមមាន ការសាងសង់អាងស្តុកទឹកនៅបឹងអន្លង់វែង និងការសាងសង់ផ្លូវថ្នល់ស្ពាន ឃ្លាំង ផ្ទុកសម្ភារៈ ឃ្លាំងផ្ទុកគ្រឿងសព្វាវុធ សាលារៀន មន្ទីរពេទ្យ និងទីបញ្ជាការកងទ័ពជាច្រើនទៀត ។ ដោយសារតែកិច្ចខិតខំប្រឹងប្រែងក្នុង ការអភិវឌ្ឍតំបន់នេះ តាម៉ុក ទទួលបានប្រជាប្រិយភាពយ៉ាងខ្លាំង នៅក្នុងចំណោមប្រជាជនដែលរស់នៅអន្លង់វែង ។
ទោះបីជាសហគមន៍ខ្មែរក្រហមមួយនេះ ហាក់ទទួលបានលក្ខខណ្ឌ រស់នៅប្រសើរជាងមុន ចលនាខ្មែរក្រហមទាំងមូល បានប្រឈមមុខនឹងការផ្តាច់ ជំនួយពីបរទេសយ៉ាងធ្ងន់ ដែលបានជះឥទ្ធិពលយ៉ាងខ្លាំងដល់លទ្ធភាពរបស់តំបន់ អន្លង់វែង នៅក្នុងការទ្រទ្រង់ការរស់រានរបស់សហគមន៍ និងយុទ្ធសាស្ត្រការពារ ខ្លួន ។ដោយត្រូវបានចងដោយសន្ធិសញ្ញាសន្តិភាព ទីក្រុងប៉ារីស ខ្មែរក្រហម ត្រូវបានតម្រូវឱ្យចូលរួមនៅក្នុងការបោះឆ្នោត ឆ្នាំ១៩៩៣ អនុញ្ញាតឱ្យកងកម្លាំងថែរក្សា សន្តិភាពរបស់អង្គការសហប្រជាជាតិ គ្រប់គ្រងទៅលើតំបន់កាន់កាប់របស់ខ្លួន និងទម្លាក់អាវុធ។ ទោះជាយ៉ាងនេះក្តី ខ្មែរក្រហមមិនដែលបំពេញតាមកាតព្វកិច្ច ទាំងអស់នេះទេ ។ មិនយូរប៉ុន្មាន ខ្មែរក្រហមហាក់ដូចជាស្ថិតនៅក្នុងភាពឯកោ កាន់តែខ្លាំងឡើង ។
មេដឹកនាំខ្មែរក្រហមជឿជាក់ថា ខ្លួនមានហេតុផលនៅក្នុងការធ្វើពហិការ មិនចូលរួមការបោះឆ្នោត ដែលមានចែងនៅក្នុង កិច្ចព្រមព្រៀងសន្តិភាពទីក្រុង ប៉ារីស ។ ជាពិសេសដោយឈរទៅលើគោលដៅស្វ័យការពារ ខ្មែរក្រហមមានការ រំពឹងទុកមួយដែលគ្មានភាពប្រាកដនិយម ដែលថា សង្គ្រាមនឹងធានាបាននូវភាពស្មើគ្នាផ្នែកនយោបាយ ជាមួយរាជរដ្ឋាភិបាលកម្ពុជាដែលទើបតែជាប់ឆ្នោតថ្មី ។
ប្រទេសចិន ថៃ និងសហរដ្ឋអាមេរិក បានផ្តាច់ជំនួយជាផ្លូវការពីក្រុម ខ្មែរក្រហម ។ វៀតណាមបានដកកងទ័ពចេញពី ទឹកដីកម្ពុជា ។ ប្រទេសកម្ពុជា សម្រេចបាននូវការបោះឆ្នោតប្រកបដោយប្រជាធិបតេយ្យលើកដំបូង នៅក្នុងអំឡុង ពេលប៉ុន្មានទសវត្សរ៍ចុងក្រោយនេះ ។ នៅខាងក្រៅប្រទេសកម្ពុជា សង្គ្រាមត្រជាក់ រវាងសហរដ្ឋអាមេរិក និងសហភាពសូវៀត បានបញ្ចប់ ។ ការប្រកួតប្រជែងផ្នែក ភូមិសាស្ត្រនយោបាយចាស់រវាងសហរដ្ឋអាមេរិក និងសហភាពសូវៀត រវាងចិន និងវៀតណាម និងរវាងសហរដ្ឋអាមេរិក និងវៀតណាម ក៏បានបញ្ចប់ដែរ ។ ជារួម បរិយាកាសភូមិសាស្ត្រនយោបាយដែលបានទ្រទ្រង់ចលនាខ្មែរក្រហមអស់រយៈ ពេលជាច្រើនឆ្នាំ បានផ្លាស់ប្តូរនៅទីបញ្ចប់ ។ ទោះជាយ៉ាងនេះក្តី មេដឹកនាំ ខ្មែរក្រហម នៅមិនទាន់ត្រៀមខ្លួនរួចរាល់ក្នុងការបោះបង់ចោលសង្គ្រាមនៅឡើយ។ទោះបីជាមានការផ្លាស់ប្តូរបរិយាកាសនយោបាយអន្តរជាតិក៏ដោយ ក៏តំបន់ អន្លង់វែង នៅតែអាចទ្រទ្រង់ខ្លួនឯងបានដដែល ។ មន្ត្រីរដ្ឋាភិបាល និងអ្នកជំនួញ ថៃ ទទួលបានផលប្រយោជន៍យ៉ាងច្រើនពីការធ្វើជំនួញឆ្លងដែនជាមួយអន្លង់វែង ជាពិសេសទៅលើជំនួញឈើ ។ ដោយសារហេតុនេះ រដ្ឋាភិបាលថៃ បានបន្តជួយ សម្រួលនិងធ្វើជំនួញដោយសម្ងាត់ ជាមួយខ្មែរក្រហម ។ ខ្មែរក្រហម មានលទ្ធភាព អាចរក្សាបាននូវលំហូរសាច់ប្រាក់ និងប្រភពធនធានទាំងឡាយ ដើម្បីការពារតំបន់ អន្លង់វែង រហូតដល់ដង្ហើមចុងក្រោយ ។

ប្រជាជននៅតំបន់អន្លង់វែងហាក់ដូចជាចង់បានការផ្សះផ្សាជាតិជាង ការបន្តធ្វើសង្គ្រាម ។ សង្គ្រាម និងការរស់នៅក្នុងព្រៃ អស់ជាច្រើនទសវត្សរ៍ បានសម្លាប់ជីវិតប្រជាជនអស់ជាច្រើន ។ ទោះបីជាប្រជាជននៅអន្លង់វែងមាន បំណងប្រាថ្នារួម នៅក្នុងការបញ្ចប់សង្គ្រាមក៏ដោយក៏ប្រជាជនទាំងអស់នោះពុំមាន ឥទ្ធិពលទៅលើយុទ្ធសាស្ត្ររួមរបស់ខ្មែរក្រហមនោះទេ ។ ប្តីត្រូវបានបញ្ជូនឱ្យទៅធ្វើ សង្គ្រាមឈ្លបនៅខាងក្នុងប្រទេស នៅពេលដែលប្រពន្ធ និងសមាជិកគ្រួសារដទៃ ទៀត ត្រូវគាំទ្រសមរភូមិមុខ តាមរយៈការដឹកជញ្ជូនស្បៀងអាហារ និងគ្រឿង សព្វាវុធ ទៅកាន់សមរភូមិ ។
ទោះបីជាមេដឹកនាំខ្មែរក្រហមនៅតែរឹងរូសចង់ បន្តសង្គ្រាមក៏ដោយ ក៏ប្រជាជនគ្រប់រូបបានមើលឃើញពីស្ថានភាពអន់ថយ របស់ចលនាខ្មែរក្រហម ។ នៅ ទីបញ្ចប់ជម្លោះផ្ទៃក្នុងការបាត់បង់តំបន់គ្រប់គ្រងជាបន្តបន្ទាប់ និងការបាត់បង់ធនធាន និងការគាំទ្របានធ្វើឱ្យមេដឹកនាំខ្មែរក្រហមចុះខ្សោយ ។ ដោយទទួលរងឥទ្ធិពលពីការផ្តាច់ខ្លួនរបស់ខ្មែរក្រហម នៅតំបន់ប៉ៃលិន និងម៉ាឡៃ ក៏ដូចជាតំបន់កាន់កាប់ជាច្រើនផ្សេងទៀតការបែកបាក់គ្នានៅក្នុងជួរមេដឹកនាំខ្មែរក្រហមនៅ អន្លង់វែងកាន់តែរង្គោះរង្គើខ្លាំងឡើង ។ ជាងនេះទៅទៀត តំបន់អន្លង់វែង ត្រូវឯកោទាំងស្រុង និងបានទទួលឋានៈជាតំបន់ កាន់កាប់ចុងក្រោយរបស់ខ្មែរក្រហមដែលពុំមានក្តីសង្ឃឹម ។
ជម្លោះផ្ទៃក្នុងបានឈានដល់កម្រិតកំពូល នៅពេលដែលប៉ុល ពត បញ្ជា ឱ្យសម្លាប់សុន សេនដែលបន្ទាប់មកមានការ ប្រយុទ្ធគ្នារយៈពេល៥ថ្ងៃរវាងកម្លាំង ដែលស្មោះនឹងប៉ុល ពត និងកម្លាំងរបស់តាម៉ុក ។ ជម្លោះនេះ បានបញ្ចប់នៅពេល ដែលតាម៉ុក បានទទួលជ័យជម្នះ ចាប់ខ្លួន និងកាត់ទោសប៉ុល ពត ។ នៅទីបំផុត ប៉ុល ពត បានស្លាប់នៅពេលរត់គេចខ្លួន ពីការវាយប្រហាររបស់កងយោធពល ខេមរភូមិន្ទ ។
បន្ទាប់ពីប៉ុល ពត ស្លាប់ទៅ ការដឹកនាំចលនាខ្មែរក្រហមរបស់តាម៉ុក មាន អាយុបានតែមួយឆ្នាំប៉ុណ្ណោះបន្ទាប់ពីមេទ័ព របស់គាត់បានបះបោរប្រឆាំងនឹងគាត់ ហើយបានផ្តាច់ខ្លួនចូលរួមជាមួយរាជរដ្ឋាភិបាលកម្ពុជា ។ នៅទីបញ្ចប់ អន្លង់វែង ត្រូវបានធ្វើសមាហរណកម្មចូលទៅក្នុងរាជរដ្ឋាភិបាលកម្ពុជា នៅចុងឆ្នាំ១៩៩៨ដែលសមាហរណកម្មនេះ ទទួលបានការស្វាគមនពីគ្រប់ភាគីទាំងអស់ ។
    
ចុងបញ្ចប់នៃសង្គ្រាមត្រជាក់
ការឡើងកាន់អំណាច និងដួលរលំនៃចលនាខ្មែរក្រហមមានទំនាក់ទំនង យ៉ាងស្មុគស្មាញជាមួយនឹងបញ្ហាពិភពលោក ។ ដូច្នេះ ដើម្បីសិក្សាអំពីថ្ងៃចុងក្រោយ នៃចលនាខ្មែរក្រហមនៅក្នុងបរិបទនេះ វាមានសារសំខាន់ក្នុងការពិនិត្យមើលទៅលើឥទ្ធិពល ក្នុងតំបន់ និងពិភពលោក និងថា តើឥទ្ធិពលទាំងនេះដើរតួដូចម្តេចខ្លះមកលើដំណាក់ចុងក្រោយ នៃចលនាខ្មែរក្រហម ។
នៅក្នុងអំឡុងពេលនៃសង្គ្រាមលោកលើកទី២ ការប្រកួតប្រជែងនៅក្នុង តំបន់ និងនៅលើពិភពលោករវាងសហរដ្ឋអាមេរិក សហភាពសូវៀត ចិន និង វៀតណាម មានទំនាក់ទំនងគ្នាយ៉ាងជិតស្និទ្ធជាមួយនឹងបញ្ហាកម្ពុជា ។ ដោយជាប់នៅក្នុង ការប្រកួតប្រជែងអំណាចជាសាកលជាមួយសហភាពសូវៀត សហរដ្ឋ អាមេរិក បានចំណាយធនធានសេដ្ឋកិច្ច និងយោធា ដើម្បីចូលរួមប្រយុទ្ធនៅក្នុង សង្គ្រាមឥណ្ឌូចិន លើកទី២ (ឬសង្គ្រាមវៀតណាម) ។ ទោះបីជាកិច្ចខិតខំប្រឹងប្រែង នេះ ត្រូវបានធ្វើឡើងក្នុងគោលដៅជាយុទ្ធសាស្ត្រក្នុងការទប់ស្កាត់ការរីករាលដាល នៃលទ្ធិកុម្មុយនីស្តក៏ដោយក៏កិច្ចខិតខំប្រឹងប្រែង នេះទទួលបានលទ្ធផលផ្ទុយ ទៅវិញនៅទីបញ្ចប់ ។ សង្គ្រាមនេះគ្រាន់តែអាចបង្អាក់ការរួបរួមគ្នា ឡើងវិញរបស់ វៀតណាម និងបានសម្រួលដល់ការឡើងកាន់អំណាចរបស់ខ្មែរក្រហម នៅឆ្នាំ ១៩៧៥ ។
នៅក្នុងអំឡុងពេលនៃសង្គ្រាមឥណ្ឌូចិនលើកទី២ លទ្ធិកុម្មុយនីស្តបានគ្រប ដណ្តប់មកលើស្ទើរតែឥណ្ឌូចិនទាំងមូល ។ ប្រទេសវៀតណាម ឡាវ និងកម្ពុជា ត្រូវ បានគ្របដណ្តប់ដោយឥទ្ធិពលកុម្មុយនីស្ត ដែលបានទាញយកប្រយោជន៍ និងទទួល ឥទ្ធិពលពីការប្រកួតប្រជែងជាសាកល រវាងសហរដ្ឋអាមេរិក សហភាពសូវៀត និងចិន ។ ទោះបីជាសហភាពសូវៀត និងចិន ប្រកាន់យកលទ្ធិកុម្មុយនីស្តដូចគ្នា ក៏ដោយ ក៏ភាពមិនចុះសម្រុងគ្នាផ្នែកមនោគមន៍វិជ្ជា បូរណភាពទឹកដី និងសេដ្ឋកិច្ច បានធ្វើឱ្យទំនាក់ទំនងរវាងប្រទេសទាំងពីរធ្លាក់ទៅក្នុងស្ថានភាពធ្ងន់ក្នុងរយៈពេល យូរ ។
ការបែកបាក់គ្នារវាងចិន និងសូវៀត គឺជាផ្នែកមួយយ៉ាងសំខាន់ ដែលបានជះឥទ្ធិពលទៅលើភូមិសាស្ត្រនយោបាយ នៅអាស៊ីអាគ្នេយ៍ ។ ខ្មែរក្រហម ដែល ខ្លាចឥទ្ធិពលរបស់វៀតណាម បានចងសម្ព័ន្ធភាពជាមួយចិន ។ វៀតណាម ដែល តែងតែសង្ស័យអំពីការជ្រៀតជ្រែករបស់ចិន បានចងសម្ព័ន្ធភាពជាមួយសហភាព សូវៀត។ នៅពេលដែលកងកម្លាំង រណសិរ្ស សាមគ្គីសង្គ្រោះជាតិកម្ពុជា ដែល គាំទ្រដោយវៀតណាម បានវាយផ្តួលរំលំកម្លាំងខ្មែរក្រហម នៅឆ្នាំ១៩៧៩ ចិន បានឆ្លើយតបទៅវិញ ដោយការវាយកាន់កាប់ផ្នែកមួយនៃប្រទេសវៀតណាម ក្នុងរយៈពេលមួយខ្លី ។
ការតស៊ូរវាងកងទ័ពរណសិរ្សសាមគ្គីសង្គ្រោះជាតិកម្ពុជា និងវៀតណាម ដែលគាំទ្រដោយសហភាពសូវៀត ជាមួយនឹងកងទ័ពខ្មែរក្រហម ដែលគាំទ្រដោយ ចិន ត្រូវបានស្គាល់ថា ជាសង្គ្រាមឥណ្ឌូចិនលើកទី៣ (ឬសង្គ្រាមរវាងកម្ពុជា និងវៀតណាម) ។១៧៤
នៅពេលត្រូវបានបណ្តេញចេញពីអំណាច ខ្មែរក្រហមនៅតែបន្តស្វែងរក ជំនួយពីប្រទេសចិន ។ ចំណែកឯវៀតណាម និងរដ្ឋាភិបាលកម្ពុជា ដែលទើបតែ ត្រូវបានបង្កើតថ្មី សាធារណរដ្ឋប្រជាមានិតកម្ពុជា បានស្វែងរកជំនួយពីសហភាព សូវៀត ។ សហរដ្ឋអាមេរិក និងបស្ចិមប្រទេសយល់ឃើញថា ការវាយចូលរបស់ វៀតណាមមកក្នុងប្រទេសកម្ពុជា គឺជាការឈ្លានពានដែលមិនធ្លាប់កើតមានពីមុនមក ទៅលើរដ្ឋអធិបតេយ្យមួយ ។ សហរដ្ឋអាមេរិក បានគាំទ្រនៅក្នុងកម្រិតមួយ ទៅលើការតស៊ូរបស់ខ្មែរក្រហម ដើម្បីគ្រប់គ្រងប្រទេសកម្ពុជាឡើងវិញ ។
នៅក្នុងពេលជាមួយគ្នានោះ សហរដ្ឋអាមេរិក ក៏បានមើលឃើញឱកាស មួយនៅក្នុងការធ្វើឱ្យវៀតណាម ដែលជាអតីតសត្រូវរបស់ខ្លួន និងសហភាព សូវៀត ដែលជាអ្នកឧបត្ថម្ភគាំទ្រវៀតណាមចុះខ្សោយ ។ នៅក្នុងអំឡុងពេល នៃ សង្គ្រាមឥណ្ឌូចិនលើកទី៣ សហរដ្ឋអាមេរិកភាគច្រើនមិនមានវត្តមានកងទ័ពនៅ អាស៊ីអាគ្នេយ៍ទេ ។ ទោះបីជាឥទ្ធិពល របស់សហរដ្ឋអាមេរិកបានចុះខ្សោយនៅ តំបន់នេះក្តី ក៏សហរដ្ឋអាមេរិក នៅតែបន្តស្វែងរកមធ្យោបាយ ដើម្បីប្រឈមទៅ នឹងការពង្រីកឥទ្ធិពលរបស់សហភាពសូវៀតនៅក្នុងតំបន់នេះ ។ បន្ទាប់ពី ទំនាក់ទំនងរវាងសហរដ្ឋអាមេរិក និងចិន ត្រឡប់ទៅរកភាពប្រក្រតីឡើងវិញ សហរដ្ឋអាមេរិក បានសហការជាមួយចិន នៅក្នុងការផ្តល់ការគាំទ្រដោយសម្ងាត់ដល់កម្លាំងរបស់ខ្មែរក្រហម និងកម្លាំងទាំងឡាយណាដែលប្រឆាំងទៅនឹង វៀតណាម និងរដ្ឋាភិបាលកម្ពុជាដែលទើបតែ បង្កើតថ្មី ។ ដូច្នេះចាប់ពីឆ្នាំ១៩៧៩ រហូតមកពេញមួយទសវត្សរ៍ឆ្នាំ១៩៨០ ខ្មែរក្រហមទទួលបានការឧបត្ថម្ភគាំទ្រពី បស្ចិមប្រទេសចិន និងថៃ ។
នៅចុងទសវត្សរ៍ឆ្នាំ១៩៨០ ស្ថានភាពនយោបាយក្នុងតំបន់ និងពិភព លោក បាននាំទៅដល់ការកាត់បន្ថយជំនួយផ្នែកធនធាន និងការទូតយ៉ាងគំហុក ពីចលនាខ្មែរក្រហម ៕

ចាប់តាំងពីឆ្នាំ១៩៨០មក មហាសន្និបាតអង្គការសហប្រជាជាតិបានបោះឆ្នោតជាច្រើនដងដែលតម្រូវឱ្យដកកម្លាំងបរទេស ទាំងអស់ចេញពីប្រទេស កម្ពុជា ។១៧៥ ទោះជាយ៉ាងនេះក្តី ការគំរាមកំហែងជាបន្តអំពីលទ្ធភាពដែលខ្មែរក្រហមអាច វិលត្រឡប់មកវិញ បានបង្ហាញអំពីតម្រូវការនៃវត្តមានកងទ័ពវៀតណាមនៅកម្ពុជា ។ ដោយមានវត្តមានកងទ័ពវៀតណាម នៅក្នុងប្រទេសកម្ពុជា ខ្មែរក្រហមមិនអាចប្រយុទ្ធដោយបើកចំហជាមួយកងទ័ពវៀតណាម និងកងទ័ពរបស់រណសិរ្ស សាមគ្គីសង្គ្រោះជាតិកម្ពុជាបានទេ ។ ម្យ៉ាងវិញទៀតដោយសារតែ កងកម្លាំងខ្មែរក្រហម និងកម្លាំងប្រឆាំងផ្សេងទៀត មានទីតាំងនៅក្នុងព្រៃលើភ្នំ និងនៅតាមបណ្តោយព្រំដែន ការប៉ុនប៉ងកម្ទេចចលនាតស៊ូទាំងនេះ និងការបញ្ចប់សង្គ្រាមទ័ពឈ្លបជួបការលំបាក ។
វត្តមានរបស់កងទ័ពវៀតណាមនៅលើទឹកដីកម្ពុជា បានបង្កការលំបាក យ៉ាងខ្លាំងដល់វៀតណាម និងកម្ពុជា ។ សហរដ្ឋអាមេរិក ចិន និងបស្ចិមប្រទេស បានដាក់ទណ្ឌកម្មសេដ្ឋកិច្ចទៅលើវៀតណាម និងរដ្ឋាភិបាលកម្ពុជា ដែលបានជះ ឥទ្ធិពលធ្ងន់ដល់ប្រទេសទាំងពីរ ។ ទោះបីជាវៀតណាម និងកម្ពុជា ទទួលបានជំនួយ ពីសហភាពសូវៀត និងប្រទេសមួយចំនួននៅក្នុងប្លុកសូវៀតក៏ដោយ ក៏ក្រោយមក ជំនួយនេះ ត្រូវបានកាត់បន្ថយ ។ ចាប់ពីពាក់កណ្តាល ទសវត្សរ៍ឆ្នាំ១៩៨០ សហភាព សូវៀត ចាប់ផ្តើមកាត់បន្ថយជំនួយសេដ្ឋកិច្ចរបស់ខ្លួនពីប្រទេស និងចលនាកុម្មុយនីស្ត នៅជុំវិញពិភពលោក ។ ជាលទ្ធផលវៀតណាម ត្រូវបង្ខំចិត្តកាត់បន្ថយជំនួយមកឱ្យកម្ពុជា ។ នៅថ្ងៃទី២៩ ខែវិច្ឆិកា ឆ្នាំ១៩៨៧ វៀតណាម បានដកកងទ័ពរបស់ខ្លួនចេញពីកម្ពុជា ចំនួន២ម៉ឺននាក់ ។១៧៦ នៅថ្ងៃទី២៦ ខែឧសភា ឆ្នាំ១៩៨៨ រដ្ឋមន្ត្រីក្រសួងការបរទេសវៀតណាម លោកង្វៀន កូថាច់ បានប្រកាសអំពីការដកទ័ពចំនួន៥ម៉ឺននាក់បន្ថែមទៀត នៅត្រឹមខែធ្នូ  ឆ្នាំ១៩៨៨ ។១៧៧ មកត្រឹមខែកញ្ញា ឆ្នាំ១៩៨៩វៀតណាម បានបញ្ចប់ការដកកងទ័ព របស់ខ្លួនទាំងអស់ ដែលមានចំនួនប្រមាណ ២សែននាក់ ចេញពីប្រទេសកម្ពុជា ។១៧៨
ការដកទ័ពរបស់វៀតណាមប្រៀបដូចជាកាំបិតមុខពីរ ។ ម្យ៉ាងការដក កងទ័ពនេះបានដកឧបសគ្គដ៏ធំមួយចេញ ពីដំណើរឆ្ពោះទៅរកការទទួលបាន ដំណោះស្រាយនយោបាយមួយសម្រាប់បញ្ហាកម្ពុជា ។ ម្យ៉ាងវិញទៀត ការដកទ័ព ចេញនេះ យ៉ាងហោចបានផ្តល់ឱកាសដល់ខ្មែរក្រហមនៅក្នុងការបន្តការវាយ ប្រហារ ។

ការកាន់កាប់ និងការតាំងទីលំនៅរបស់ខ្មែរក្រហមនៅអន្លង់វែង នៅឆ្នាំ១៩៨៩
នៅពេលដែលវៀតណាម ចាប់ផ្តើមដកកងទ័ពរបស់ខ្លួនចេញពីប្រទេស កម្ពុជា កម្លាំងខ្មែរក្រហមនៅលើភ្នំ១០០៣ និងខ្មែរក្រហម ដែលនៅតំបន់កាន់កាប់ តាមបណ្តោយព្រំដែនដទៃទៀតបានបើកយុទ្ធនាការក្នុងទ្រង់ទ្រាយធំ ដើម្បីដណ្តើម យកតំបន់នៅខាងក្នុងប្រទេសកម្ពុជាមកវិញ ។ ខ្មែរក្រហម បានចាប់ផ្តើមកេណ្ឌជន ភៀសខ្លួនប្រមាណ៦ពាន់នាក់ ដើម្បីជួយដឹកជញ្ជូនគ្រឿងសព្វាវុធ និងស្បៀង អាហារទៅឱ្យកងទ័ពនៅសមរភូមិមុខ ។១៧៩ ដោយមានគ្រឿងសព្វាវុធនៅក្នុង ឃ្លាំងគ្រប់គ្រាន់ កងទ័ពខ្មែរក្រហមនៅលើភ្នំ១០០៣ ក្រោមការដឹកនាំរបស់តាម៉ុក បានបើកការវាយប្រហារផ្តាច់ព្រ័ត្រនៅចុងឆ្នាំ១៩៨៩ដើម្បីកាន់កាប់តំបន់អន្លង់វែង។ ការវាយប្រហារនេះត្រូវបានធ្វើឡើងនៅចំថ្ងៃបុណ្យភ្ជុំបិណ្ឌ ។
នៅថ្ងៃទី២៥ ខែធ្នូ ឆ្នាំ១៩៨៩ ខ្មែរក្រហមដណ្តើមបានតំបន់អន្លង់វែង ដោយជោគជ័យដែលមានរយៈពេលពីរខែក្រោយ ការដណ្តើមកាន់កាប់បាន តំបន់ប៉ៃលិន ដែលសម្បូរទៅដោយត្បូង ដែលត្រូវខ្មែរក្រហមវាយយកបាននៅ ថ្ងៃទី២៤ ខែតុលា ឆ្នាំ១៩៨៩ ។ ក្រោយមកទៀតខ្មែរក្រហមដណ្តើមកាន់កាប់បាន តំបន់មួយចំនួនទៀតដូចជា ប៉ោយប៉ែត និងម៉ាឡៃ នៃខេត្តបន្ទាយមានជ័យ សំពៅលូន ភ្នំព្រឹក្ស កំរៀង និងសំឡូត នៅខេត្តបាត់ដំបង វាលវែង នៅខេត្តពោធិ៍សាត់ កោះស្លា និងភ្នំវល្លិ នៅខេត្តកំពត ឱរ៉ាល់ និងភ្នំស្រួច នៅខេត្តកំពង់ស្ពឺ និងតំបន់តូចៗជាច្រើន ផ្សេងទៀតនៅតាមព្រំដែន ដែលរួមទាំងតំបន់នៅជុំវិញប្រាសាទព្រះវិហារ ។
ស្របពេលជាមួយគ្នានេះដែរ កងកម្លាំងរបស់រណសិរ្សរួបរួមជាតិដើម្បី កម្ពុជា ជាមួយ ឯករាជ្យ សន្តិ និងសហប្រតិបត្តិការ ដែលហៅកាត់ថា ហ្វ៊ុនស៊ិនប៉ិច និងរណសិរ្សជាតិរំដោះប្រជាពលរដ្ឋខ្មែរ ក៏បានធ្វើការវាយប្រហារក្នុងទ្រង់ទ្រាយ ធំ និងដណ្តើមកាន់កាប់ បានតំបន់មួយចំនួននៅតាមព្រំដែននៃខេត្តឧត្តរមានជ័យ និងខេត្តបន្ទាយមានជ័យ ។ ទោះបីជាបាត់បង់តំបន់ជាច្រើននៅក្នុងប្រទេសក៏ដោយ ក៏រដ្ឋាភិបាលនៃរបបសាធារណរដ្ឋប្រជាមានិតកម្ពុជា នៅតែគ្រប់គ្រងទឹកដី ភាគច្រើននៃប្រទេសកម្ពុជា ។ ដូចគ្នានេះដែរ ប្រជាជនកម្ពុជាភាគច្រើនរស់នៅក្នុង តំបន់គ្រប់គ្រងរបស់សាធារណរដ្ឋប្រជាមានិត ។
ខ្មែរក្រហមនៅភ្នំ១០០៣ បានប្រើប្រាស់កម្លាំងចំនួន១២កងពល ដើម្បី វាយដណ្តើមកាន់កាប់តំបន់អន្លង់វែង ។ ឌុច សារិត ដែលជាអតីតកងទ័ពនៅ ក្នុងកងពល៦១២ បានរំលឹកអំពីជ័យជម្នះរបស់ខ្មែរក្រហម ទៅលើកងទ័ព សាធារណរដ្ឋប្រជាមានិតកម្ពុជា នៅតំបន់អន្លង់វែងដូចតទៅ^១៨០ ៖
នៅឆ្នាំ១៩៨៥ កងទ័ពវៀតណាមបានវាយកាន់កាប់មូលដ្ឋានរបស់ខ្មែរ ក្រហមទាំងអស់នៅលើភ្នំដងរែក ។ ខ្មែរក្រហមបានចល័តប្រជាជន និងកងទ័ព ទាំងអស់ពីមូលដ្ឋានរបស់ខ្លួននៅក្នុងទឹកដីថៃ ទៅកាន់តំបន់ក្បែរសមរភូមិ ។ ខ្មែរក្រហមមានបំណងវាយរុញច្រានកងទ័ពវៀតណាម ឱ្យចេញពីតំបន់ព្រំដែន ។ ការប្រយុទ្ធបានកើតឡើងអស់រយៈពេល ជាង៤ឆ្នាំ ពីឆ្នាំ១៩៨៥ដល់ឆ្នាំ១៩៨៩ ។ នៅចុងឆ្នាំ១៩៨៨ យើងបានវាយរុញច្រានកងទ័ពវៀតណាម ឱ្យចុះពីភ្នំដងរែក ។ បន្ទាប់ពីគ្រប់គ្រងបានភ្នំដងរែក យើងចាប់ផ្តើមធ្វើប្រតិបត្តិការនៅតាមបណ្តោយ ផ្លូវបារាំង (ផ្លូវពីតំបន់អន្លង់វែង ទៅកាន់ខេត្តព្រះវិហារ) ។ យើងបានធ្វើការវាយ ប្រហារជាប់ជានិច្ច ពីឆ្នាំ១៩៨៨ទៅឆ្នាំ១៩៨៩ ។ នៅទីបញ្ចប់ (នៅឆ្នាំ១៩៨៩) យើងវាយកាន់កាប់បានតំបន់អន្លង់វែង និងបានបញ្ជូនប្រជាជនមកតាំងទីលំនៅ នៅក្នុងតំបន់នេះ ។^១៨១

នៅពេលគ្រប់គ្រងបានអន្លង់វែង តំបន់នេះបានក្លាយទៅជារដ្ឋធានីរបស់ចលនាខ្មែរក្រហមដែលអនុញ្ញាតឱ្យខ្មែរក្រហម អាចរៀបចំយុទ្ធសាស្ត្រកងទ័ពនយោបាយ និងសេដ្ឋកិច្ច ។

ការតាំងទីលំនៅដំបូងនៅអន្លង់វែង
ពីរបីថ្ងៃបន្ទាប់ពីទទួលបានជ័យជម្នះ តាម៉ុក បានរៀបចំកិច្ចប្រជុំមហាជន នៅជំរំជប់ម្លូដោយបានប្រកាសអំពីការវិល ត្រឡប់របស់ខ្មែរក្រហមមករស់នៅលើ ទឹកដីកម្ពុជាវិញ ។ តាម៉ុក បានប្រកាសថា ”យើងនឹងឈប់រស់នៅលើទឹកដីថៃទៀត ហើយ” ។^១៨២ ដើម្បីសម្រួលដល់ការដឹកជញ្ជូនប្រជាជន និងសម្ភារៈជាច្រើន តាម៉ុកបានដឹកនាំការកសាងផ្លូវធំមួយទៀត ឆ្លងកាត់តាមច្រកព្រំដែនជាំសាង៉ាំ ។^១៨៣ តាម៉ុក បានប្រើគ្រឿងចក្រឈូសដីប្រកបដោយគុណភាពខ្ពស់ ដែលគាត់បានទិញពីប្រទេស ថៃ ដើម្បីឈូសផ្លូវពីជំរំជប់ម្លូ មកកាន់ទីប្រជុំជនអន្លង់វែង ។ តាម៉ុក បានចំណាយ ពេលប្រហែល២ខែ ដើម្បីបញ្ចប់ការកសាងផ្លូវនេះ ។ នៅខែកុម្ភៈ ឆ្នាំ១៩៩០ ខ្មែរក្រហមបានដឹកជញ្ជូនប្រជាជនចុះពីលើ ភ្នំដងរែកមកកាន់តំបន់អន្លង់វែង ។ ប្រជាជនចាប់ផ្តើមកសាងលំនៅស្ថានអចិន្ត្រៃយ៍ ដោយបានបញ្ចប់ចល័តក្នុងព្រៃ អស់រយៈពេលជាង១០ឆ្នាំ ។

តាម៉ុក បានហៅអន្លង់វែងថាជាប្រទេសមួយ ។ តាម៉ុក បានរើឃ្លាំងរបស់ គាត់មកកាន់តំបន់អន្លង់វែង ។ តាម៉ុក បានបញ្ជាឱ្យកងទ័ពដាក់មីន និងដាំចម្រូង នៅតាមផ្លូវយុទ្ធសាស្ត្រទាំងអស់ឆ្ពោះមកកាន់តំបន់នេះ ដើម្បីការពារការប៉ុនប៉ងការ វាយប្រហារណាមួយកងកម្លាំងរបស់រដ្ឋាភិបាលរដ្ឋកម្ពុជា ។^១៨៤

ប្រជាជនដែលធ្វើដំណើរចុះពីលើភ្នំនៅដើមទសវត្សរឆ្នាំ១៩៩០ បាន រៀបរាប់ថា ខ្លួនបានឃើញផ្ទះធ្វើអំពីដីឥដ្ឋ ខ្ទមតូចៗ និងរោងឈើជាច្រើន ដែលជា អតីតបន្ទាយរបស់កងទ័ពវៀតណាម ។ តំបន់នេះសប្បូរទៅដោយគ្រាប់មីន ។ ជីវិតរស់នៅជួបប្រទះនឹងឧបសគ្គជាច្រើន ដោយសារតែប្រជាជន ក៏ដូចជាកងទ័ព ត្រូវចាប់ផ្តើមជីវិតពីបាតដៃទទេ ។ ទោះបីជាជីវិតប្រឈមនឹងការលំបាកជាច្រើន យ៉ាងណាក៏ដោយ ក៏ប្រជាជនទទួលបានភាពរីករាយ និងសេចក្តីសង្ឃឹមក្នុងការ កសាងផ្ទះថ្មីនៅលើទឹកដីកម្ពុជា ។
ដោយមិនទាន់មានការរៀបចំរចនាសម្ព័ន្ធភូមិឃុំនៅឡើយ ប្រជាជនរស់នៅ តាមបន្ទាយកងពលរៀងៗខ្លួន ។ បន្ទាយកងពលទាំងនោះមានទីតាំងនៅលើតំបន់ដែលជាអតីតភូមិចាស់ដែលភាគច្រើននៅតាមតំបន់ក្បែរប្រភពទឹកនិងដើមឈើធំៗ។
ការធ្វើដំណើររបស់ប្រជាជន ត្រូវបានដាក់កំហិតយ៉ាងតឹងរ៉ឹង ។ ស្ត្រី និង កុមារត្រូវរស់នៅក្នុងរោងជាបណ្តោះអាសន្ន នៅពេលដែលបុរសនាំគ្នាកាប់ឆ្ការព្រៃ និងដោះមីន ដើម្បីសាងសង់ផ្ទះ ។ បុរសៗអាចឆ្ការដីបានប្រហែល១០ម៉ែត្រក្នុងមួយ ថ្ងៃ ។ គ្រួសារនីមួយៗត្រូវទទួលខុសត្រូវនៅក្នុងការដោះមីន នៅលើដីដែលខ្លួន រស់នៅដោយខ្លួនឯងដែលការងារនេះ មិនមែនជាបញ្ហាលំបាកខ្លាំងទេសម្រាប់ ប្រជាជនភាគច្រើន ដោយសារបុរសភាគច្រើន គឺជាកងទ័ពដែលមានបទពិសោធ ជាច្រើននៅក្នុងប្រតិបត្តិការដោះមីន ។^១៨៥
កែវ ភ័ក្រ បានរំលឹកអំពីបទពិសោធរបស់គាត់នៅអន្លង់វែង បន្ទាប់ពីគាត់ ចុះពីជំរំជប់ម្លូដំបូងនៅដើមឆ្នាំ១៩៩០ថា៖
ខ្ញុំមានការភ័យខ្លាចយ៉ាងខ្លាំងចំពោះគ្រាប់មីន និងគ្រាប់មិនទាន់ផ្ទុះ ដោយសារតែអន្លង់វែងគឺជាអតីតបន្ទាយកងទ័ព វៀតណាម ។ ខ្ញុំបានឃើញការផ្ទុះគ្រាប់ ដែលបានសម្លាប់មនុស្សអស់ជាច្រើននាក់ ។ ខ្ញុំមិនហ៊ានធ្វើដំណើរចេញក្រៅភូមិដែល ខ្ញុំរស់នៅនោះទេ ។ ប្រជាជនមួយចំនួនបានជីកដីដាំចេក ដោយជីកប៉ះចំមីន ដែល បានផ្ទុះស្លាប់ចោលកូនតូចៗ ។ នៅក្នុងអំឡុងពេលនោះ យើងមិនហ៊ានភ្ជួរដីធ្វើស្រែនោះទេ ។ ការធ្វើស្រែត្រូវបានធ្វើឡើងទាល់តែប៉ុន្មានឆ្នាំក្រោយមកទៀត ។
នៅពេលដែលមីនត្រូវបានដោះអស់ប្រជាជនចាប់ផ្តើមកាប់ដើមឈើ ដើម្បីសង់ផ្ទះ ។ នៅក្នុងរយៈពេល៥ទៅ៦ខែដំបូង បន្ទាប់ពីកាន់កាប់បានអន្លង់វែង ព្រៃឈើដ៏ក្រាស់ស្ទើរតែក្លាយទៅជាវាលរាបស្មើ ។ សូម្បីតែកូនឈើតូចៗក៏ត្រូវបាន កាប់ដែរ ។ ភូមិទាំងឡាយត្រូវបានដាក់ឈ្មោះជាបណ្តោះអាសន្នទៅតាមឈ្មោះកងពលឬឈ្មោះប្រធានកងពលដូចគ្នាទៅនឹងការ រៀបចំ ភូមិនៅលើភ្នំ១០០៣ដែរ។ កងពល៩៨០ មានទីតាំងនៅក្បែរសាលាស្រុកអន្លង់វែងបច្ចុប្បន្នដែលមាន ដើមស្វាយធំៗ ។ ដោយសារតែតំបន់នេះ មានទំនាក់ទំនងជាមួយនឹងសមាជិក របស់កងពល៩៨០ តំបន់នោះត្រូវបានដាក់ឈ្មោះថា “ភូមិ៩៨០” ។^១៨៦
នៅចុងឆ្នាំ១៩៩០ និងដើមឆ្នាំ១៩៩១ តាម៉ុក និងមេដឹកនាំខ្មែរក្រហម នៅអន្លង់វែងចាប់ផ្តើមរៀបចំជាភូមិ ។ ឈ្មោះភូមិត្រូវបានដាក់ទៅតាមទីតាំង ធនធានធម្មជាតិដែលមាននៅក្បែរនោះ ។ ឧទាហរណ៍ ភូមិទំនប់លើ យកតាម ឈ្មោះទំនប់ទឹកដែលតាម៉ុក បានសង់នៅជិតនោះ ។ ភូមិទួលត្បែង ត្រូវបានហៅតាមឈ្មោះដើមត្បែងជាច្រើនដែល ដុះនៅទីនោះ ។ ភូមិស្រះឈូក យកឈ្មោះតាម ស្រះមួយដែលមានដើមឈូកដុះពាសពេញ ។ ភូមិត្រពាំងប្រីយ៍ យកតាមឈ្មោះ ដើមប្រីយដ៏ច្រើននៅក្បែរត្រពាំងមួយនៅក្នុងភូមិនោះ ទោះបីជាក្រោយមកភូមិនេះ បានរើចេញឆ្ងាយពីត្រពាំងមកនៅក្បែរផ្លូវជាតិក៏ដោយ ។ ភូមិទឹកជុំ យកឈ្មោះតាម សណ្ឋានដីរបស់ភូមិនេះ ដែលមើលទៅហាក់ដូចជាកូនកោះមួយដែលហ៊ុមព័ទ្ធ ដោយទឹក ។ ភូមិឃ្លាំងកណ្តាលយកតាមឈ្មោះឃ្លាំងរបស់តាម៉ុក ដែលនៅក្បែរ នោះ ត្រូវបានប្រើប្រាស់សម្រាប់ផ្ទុកស្បៀងអាហារ និងសម្ភារៈផ្សេងៗ ដើម្បីផ្គត់ផ្គង់ ដល់ប្រជាជន ។ ភូមិបឹងត្រូវបានដាក់ឈ្មោះដោយសារតែភូមិនេះ មានបឹង មួយនៅពីមុខ ។ ភូមិទួលសាលាត្រូវបានដាក់ឈ្មោះដោយសារ តែមានសាលា ទ្រុឌទ្រោមមួយ ដែលត្រូវបានសង់នៅលើទួលមួយ ។ ភូមិអូរក្រញូង យកតាមឈ្មោះដើមក្រញូងដ៏សម្បូរ នៅទីនោះ ទោះបីជាដើមក្រញូងត្រូវកាប់អស់ក្រោយ យ៉ាងណាក៏ដោយ ។ ភូមិអូរស្វាយយកឈ្មោះតាមដើមស្វាយ ដែលដុះនៅក្បែរអូរ។ ភូមិយាងជើង និងភូមិយាងត្បូង យកឈ្មោះតាមដើមយាង ។ ភូមិព្រលានយកឈ្មោះតាមអតីត ព្រលានយន្តហោះមួយ ដែលត្រូវបានសាងសង់ឡើងតាំងពី ជំនាន់សម្តេចព្រះនរោត្តមសីហនុ ។^១៨៧

ភូមិមួយចំនួនទៀតត្រូវបានដាក់ឈ្មោះតាមគម្រោងសាងសង់នានានៅ ក្នុង តំបន់ ។ ឧទាហរណ៍ មានដូចជាភូមិត្រាក់ទ័រ ភូមិឡាន និងភូមិដឹកជញ្ជូន ។ ភូមិកម្មករ យកឈ្មោះតាមកម្មករមួយក្រុមដែលរស់នៅក្បែរនោះ ដើម្បីសាងសង់ស្ពាន ។
តាម៉ុក ក៏បានបង្កើតភូមិដាច់ដោយឡែកមួយសម្រាប់ជនពិការដោយសារសង្គ្រាមដោយសារប្រជាជនពិការទាំងនោះ មិនអាច រស់នៅដោយខ្លួនឯងបាន ។ ភូមិនោះមានឈ្មោះថា ភូមិជើងភ្នំ ។ ស្បៀងអាហារ និងសម្ភារៈផ្សេងៗទៀត ត្រូវបាន ដឹកយកទៅផ្គត់ផ្គង់ប្រជាជននៅក្នុងភូមិនោះជាប្រចាំ ។
ប្រជាជនអន្លង់វែង ភាគ ច្រើនបានហៅភូមិនោះថា “ភូមិជនពិការ” ដោយ សារអ្នកភូមិភាគច្រើនជាជនពិការ។ តាម៉ុក បានរៀបចំរៀបការឱ្យកងទ័ពពិការ ទាំងអស់ ។ ប្រធានភូមិទី១ ក៏ជាមនុស្សពិការដែរ ។ នៅក្នុងភូមិនេះមានគ្រួសារ ជនពិការប្រហែលពី៣០ទៅ៤០គ្រួសារ ដោយសារតែជនពិការភាគច្រើនចង់ រស់នៅក្បែរសាច់ញាតិរបស់ខ្លួននៅក្នុងភូមិ ផ្សេងទៀត ។^១៨៩

ការធ្លាក់ចុះជំនួយបរទេស
ទោះបីជាខ្មែរក្រហមទទួលបានប្រយោជន៍ជាច្រើនពីការដកទ័ពវៀតណាម ចេញពីកម្ពុជា បរិយាកាសភូមិសាស្ត្រនយោបាយដែលបានទ្រទ្រង់ចលនា ខ្មែរក្រហមអស់ជាច្រើនឆ្នាំ ក៏មានការផ្លាស់ប្តូរដែរ ។ សង្គ្រាមត្រជាក់ជិតដល់ទី បញ្ចប់ ហើយសហរដ្ឋអាមេរិក សហភាពសូវៀត ចិន និងប្រទេសនៅក្នុងសមាគម ប្រជាជាតិអាស៊ីអាគ្នេយ៍ ហៅកាត់ថា អាស៊ាន បានបោះជំហានដ៏សំខាន់ស្វែងរក ដំណោះស្រាយផ្នែកការទូត ដើម្បីបញ្ចប់ជម្លោះរ៉ាំរ៉ៃនៅកម្ពុជា ។ នៅឆ្នាំ១៩៩១ ភាគីកម្ពុជាទាំងអស់ ដែលរួមទាំងខ្មែរក្រហមផង បានយល់ព្រមចុះកិច្ចព្រមព្រៀង សន្តិភាពទីក្រុងប៉ារីស ។ មកត្រឹមឆ្នាំ១៩៩៣ ប្រទេសចិន ថៃ និងបស្ចិមប្រទេស បាន ផ្តាច់ជំនួយជាផ្លូវការពីខ្មែរក្រហម ។
ដោយសារជំនួយបរទេសកាន់តែរួញតូច តាម៉ុក បានបង្វែរការទទួលខុស ត្រូវទៅលើជីវភាពរស់នៅប្រចាំថ្ងៃរបស់ប្រជាជន ពីក្រោមការគ្រប់គ្រងរបស់ខ្លួន ទៅឱ្យគ្រួសារឯកជនវិញ ។ ប្រជាជនចាប់ផ្តើមកាប់ឆ្ការដីដាំដំណាំ និងចិញ្ចឹមសត្វ ដើម្បីបំពេញការខ្វះខាតដែលប្រជាជនទទួលបានពីរដ្ឋបាលរបស់តាម៉ុក ។^១៩០ 
តាម៉ុក ក៏បានចែកឈើដល់កងទ័ព ដើម្បីសង់ផ្ទះ ។ តាម៉ុក បានជំរុញឱ្យ ប្រជាជន និង កងទ័ពជួយគ្នាទៅវិញទៅមក នៅក្នុងការកសាងភូមិ និងសាងសង់ផ្ទះ នៅក្នុងទម្រង់ ជាក្រុមប្រវាស់ដៃឬក្រុមសាមគ្គី ។
ក្រុមនេះខុសពីសហករណ៍កុម្មុយនីស្តដែលត្រូវបានបង្កើតឡើងនៅក្នុង របបកម្ពុជាប្រជាធិបតេយ្យ (១៩៧៥-១៩៧៩) ដោយសារ ខ្មែរក្រហមនៅអន្លង់វែង ទទួលស្គាល់កម្មសិទ្ធិឯកជន ហើយគ្រួសារនីមួយៗរស់នៅ និងហូបចុកនៅ តាមផ្ទះរៀងៗខ្លួន ។

នៅឆ្នាំ១៩៩៥ ខ្មែរក្រហមបានរៀបចំតំបន់អន្លង់វែងឱ្យទៅជាស្រុកមួយ ដែលរួមមាន១១ឃុំ និង៥០ភូមិ ។ បើយោងតាមកំណត់ត្រារដ្ឋបាលស្រុកអន្លង់វែង របស់ខ្មែរក្រហម ស្រុកនេះមានប្រជាជនចំនួន៣.២៥៧គ្រួសារ ស្មើនឹង១៦.០៨៧ នាក់ ។១៩១ ប្រជាជនទាំងអស់ត្រូវបានចាត់ទុកជាសហគមន៍យោធាមួយ ដែលត្រូវ បែងចែកជាពីរ ក្រុមកម្លាំងជួរមុខ និងជួរក្រោយ ។ ដើម្បីពង្រឹងសន្តិសុខនៅ អន្លង់វែង កងសន្តិសុខជាច្រើនត្រូវបានបង្កើតឡើង ។ កងទាំងនេះ រួមមានកង ជីវពលភូមិ ចំនួន១០៨នាក់ កងជីវពលឃុំ៥៩នាក់ ប៉ុស្តិ៍យាម ចំនួន១៥ ដែលមាន អ្នកយាម ចំនួន៨៧នាក់ ត្រង់សេ ចំនួន២.២១៤កន្លែង កម្លាំងផលិតចម្រូង ចំនួន ១.២៦១នាក់ កម្លាំងកាប់ឫស្សី ចំនួន៨០៧នាក់ និងរទេះគោ ចំនួន១៣៣រទេះ ។

នៅក្បែរស្រុកអន្លង់វែង ស្រុកត្រពាំងប្រាសាទ ក៏ត្រូវបានបង្កើតឡើងដែរ ដែលរួមមានឃុំចំនួន៦ ៖ ឃុំបាក់អន្លុងផ្អាវ ត្រពាំងប្រាសាទ អូរស្វាយ ទំនប់ដាច់ និងព្រះប្រឡាយ ។ អ្វីដែលគួរឱ្យកត់សម្គាល់នោះគឺថា ស្រុកអន្លង់វែង ស្ថិតនៅ ក្រោមការគ្រប់គ្រងរបស់តាម៉ុក ចំណែកឯស្រុកត្រពាំងប្រាសាទ ស្ថិតនៅក្រោម ការគ្រប់គ្រងរបស់ប៉ុល ពត ។
ដំណាំបឋមរបស់ស្រុកអន្លង់វែង គឺស្រូវ ។ ទោះជាយ៉ាងនេះក្តី ប្រជាជន ក៏ធ្វើការដាំដុះដំណាំរដូវប្រាំងផ្សេងៗទៀតដែរ ដែលរួមមានពោត ស្រូវស្រាល ដំឡូងជ្វា ដំឡូងមី ល្ពៅ ឪឡឹក ឃ្លោក ស្ពៃក្តោប ត្រសក់ ត្រប់ ម្ទេស ប៉េងប៉ោះ ល្ហុង ចេក អំពៅ ដូង ស្វាយ ខ្នុរ ក្រូច ទៀប និងត្របែក ។ ប្រជាជនក៏ប្រកបរបរចិញ្ចឹម សត្វដែរ ដូចជា គោ ក្របី មាន់ ទា និងជ្រូក ។
ឧស្សាហកម្មសិប្បកម្ម ក៏មានទំហំធំដែរ ដែលរួមមានទាំងសិប្បកម្ម និង រោងតម្បាញចាស់ និងថ្មី ។ សិប្បកម្ម និងរោងតម្បាញទាំងនេះ ផលិតនូវផលិតផល ប្រើប្រាស់ក្រណាត់ និងសម្ភារៈផ្សេងៗសម្រាប់បម្រើដល់សេដ្ឋកិច្ចក្នុងតំបន់ និង អង្គការយោធារបស់ខ្មែរក្រហម ។ ឧស្សាហកម្មផលិតរបស់ជាច្រើនដូចជា កាំបិត ពូថៅ ចប កណ្តៀវ នង្គ័ល រនាស់ រទេះគោ ត្បាល់បុកដោយដៃ ត្បាល់បុកដោយជើង អង្រែ ត្បាល់កិន កញ្ច្រែង ល្អី កាបូប គ្រួស កន្ទេល ក្រមា និងសំពត់ ។^១៩២

រចនាសម្ព័ន្ធដឹកនាំរដ្ឋបាលរបស់ខ្មែរក្រហមនៅអន្លង់វែង
នៅខែតុលា ឆ្នាំ១៩៩៣ ប៉ុល ពត, ខៀវ សំផន និងចាន់ យូរ៉ាន់ បានរត់ មកអន្លង់វែង នៅពេលដែលកងយោធពលខេមរភូមិន្ទ បានវាយកាន់កាប់ទី បញ្ជាការរបស់ខ្មែរក្រហម នៅភ្នំឆត្រ ។ តាម៉ុក បានសាងសង់ផ្ទះនៅក្បាលអន្សោង សម្រាប់មេដឹកនាំទាំងអស់នោះដែលមានចម្ងាយប្រហែល២៥គីឡូម៉ែត្រពីទីប្រជុំជន អន្លង់វែង និងប្រហែលមួយគីឡូម៉ែត្រពីដីថៃ ។^១៩៣
ផ្ទះនៅក្បាលអន្សោង បានក្លាយទៅជាទីបញ្ជាការរបស់ប៉ុល ពត និងត្រូវ បានចាត់ទុកថាជាតំបន់ហាមឃាត់របស់ ចលនាខ្មែរក្រហម ។ មិនមាននរណាម្នាក់ ត្រូវបានអនុញ្ញាតឱ្យចេញចូលផ្ទះនោះបានទេ ក្រៅពីទីប្រឹក្សាជំនិតរបស់ប៉ុល ពត ក្រុមវិទ្យុ និងអង្គរក្សរបស់ខ្លួន ។ ជាញឹកញយ មេបញ្ជាការកងទ័ពខ្មែរក្រហម តែងតែជួបប្រជុំគ្នានៅផ្ទះរបស់ប៉ុល ពត នៅក្បាលអន្សោង ។^១៩៤ ប៉ុល ពត បានរៀបចំស្ថានីយវិទ្យុផ្សាយសំឡេងមួយ នៅក្បែរផ្ទះរបស់គាត់ ។ ប្រជាជនដែល រស់នៅអន្លង់វែង ភាគច្រើនស្គាល់ និងធ្លាប់បានឃើញតាម៉ុក ប៉ុន្តែ ប្រជាជនតិចតួច ណាស់ ដែលធ្លាប់បានឃើញប៉ុល ពត ។^១៩៥ ផ្ទុយទៅវិញ ប៉ុល ពត មានភាពជិតស្និទ្ធ ជាមួយកងទ័ព និងប្រជាជននៅស្រុកត្រពាំងប្រាសាទ ។ ប៉ុល ពត ធ្លាប់ជួយធ្វើស្រែ និងចុះទៅសួរសុខទុក្ខប្រជាជន ។
នួន ជា និងសុន សេន បានផ្លាស់មករស់នៅអន្លង់វែង នៅខែតុលា ឆ្នាំ ១៩៩៦ បន្ទាប់ពីខ្មែរក្រហមនៅម៉ាឡៃ ប៉ៃលិន និងសមរភូមិទិស២៥០ (ដែល រួមមានស្រុកសំពៅលូន ភ្នំព្រឹក្ស និងកំរៀង) បានផ្តាច់ខ្លួនចុះចូលជាមួយរាជ រដ្ឋាភិបាលកម្ពុជា ។១៩៦ តាម៉ុក បានសង់ផ្ទះឱ្យមេដឹកនាំទាំងអស់នេះនៅលើទីតាំង មួយ ដែលត្រូវបានស្គាល់ថា ពើយតារួន ដែលស្ថិតនៅក្បែរច្រកព្រំដែនជាំសាង៉ាំ។ តាម៉ុក បានសង់ផ្ទះធំមួយនៅអូរជីក ក្បែរទីប្រជុំជនអន្លង់វែង ដែលជាទីបញ្ជាការ យោធារបស់គាត់ ។ អៀង សារី គឺជាមេដឹកនាំជាន់ខ្ពស់ខ្មែរក្រហមតែមួយគត់ដែលរស់នៅក្រៅរដ្ឋបាលគ្រប់គ្រង របស់អន្លង់វែង ។ អៀង សារី មានមូលដ្ឋាន នៅម៉ាឡៃ ដោយទទួលបានការគាំទ្រពីកងពលធំពីរ ៖ កងពល៤៥០ ដែលដឹកនាំ ដោយសុខ ភាព មានទីបញ្ជាការនៅម៉ាឡៃ និងកងពល៤១៥ ដែលដឹកនាំដោយ អ៊ី ឈាន មានទីបញ្ជាការនៅប៉ៃលិន ។ តំបន់កាន់កាប់របស់ខ្មែរក្រហមដទៃទៀតទោះជាមានមូលដ្ឋាននៅតាមព្រំដែន ឬនៅខាងក្នុងប្រទេសក្តី គឺជាក្រុមតូចៗ ដែល ទទួលបញ្ជាផ្ទាល់ពីអន្លង់វែង ។ នៅខែកក្កដា ឆ្នាំ១៩៩៤ រាជរដ្ឋាភិបាល កម្ពុជាបានបង្កើតច្បាប់ដាក់ឱ្យក្រុម ខ្មែរក្រហមនៅក្រៅច្បាប់ ។ ជាការឆ្លើយ តបទៅនឹងច្បាប់ស្តីពី “ការដាក់ក្រុមខ្មែរ ក្រហមឱ្យនៅក្រៅច្បាប់” ខ្មែរក្រហមបានប្រកាសបង្កើតរដ្ឋាភិបាលបង្រួបបង្រួម ជាតិ និងសាមគ្គីជាតិកម្ពុជាដែល មានទីស្នាក់ការនៅអន្លង់វែង ។ សមាជិករដ្ឋាភិបាល បណ្តោះអាសន្ននេះ រួមមាន ខៀវ សំផន (នាយករដ្ឋមន្ត្រី) ចាន់ យូរ៉ាន់ (ឧបនាយក រដ្ឋមន្ត្រី និង រដ្ឋមន្ត្រីទទួលបន្ទុកកិច្ចការបរទេស) កែវ យ៉ាន (រដ្ឋមន្ត្រីការពារជាតិ) ម៉ក់ បេន (រដ្ឋមន្ត្រីសេដ្ឋកិច្ច និងហិរញ្ញវត្ថុ) ជួន ជឿន (ទីប្រឹក្សាពិសេស) ទេព- ឃុនណាល់ (រដ្ឋមន្ត្រីទទួលបន្ទុកបូរណភាពទឹកដី) យឹម ផន (រដ្ឋមន្ត្រីមហាផ្ទៃ) កោរ- ប៊ុនហេង (រដ្ឋមន្ត្រីកិច្ចការសាធារណៈ) និងតាម៉ុក(អគ្គមេបញ្ជាការកងទ័ព) ។
ប៉ុល ពត, នួន ជា, អៀង សារី, សុន សេន និងកែ ពក មិនមានឈ្មោះនៅក្នុងបញ្ជីមេដឹកនាំរដ្ឋាភិបាលបណ្តោះអាសន្ន របស់ខ្មែរក្រហមនោះទេ ។ ទោះជា យ៉ាងនេះក្តី ប៉ុល ពត នៅតែជាមេដឹកនាំដ៏មានអំណាច និងមានឥទ្ធិពលមួយ រូបនៅក្នុងរដ្ឋាភិបាលថ្មីនេះ ។ នួន ជា ដើរតួនាទីជាអ្នកអប់រំ ប៉ុន្តែគាត់មិនមាន ឥទ្ធិពលផ្នែកយោធាឡើយ ។ នួន ជា បានផ្តល់ការអប់រំនយោបាយដល់កងទ័ព និងកម្មាភិបាលជាប្រចាំ ។ នួន ជា ក៏បានអប់រំណែនាំដល់ប្រជាជនអំពីប្រធានបទ ស្តីពីជីវិតរស់នៅប្រចាំថ្ងៃ ដូចជាការថែរក្សាអនាម័យ និងការចិញ្ចឹមសត្វជាដើម ។^១៩៧ នួន ជា បានណែនាំប្រជាជនឱ្យប្រុងប្រយ័ត្នចំពោះជំងឺគ្រុនចាញ់ ។ ចំពោះ មនោគមន៍វិជ្ជានយោបាយវិញ នួន ជា បានណែនាំប្រជាជនកុំឱ្យបោះបង់ចោល ការលះបង់ដើម្បីបុព្វហេតុជាតិនិយម ។ នួន ជា បានអប់រំប្រជាជនថា ”កុំបោះបង់ ចោលប្រទេសជាតិរបស់អ្នក និងមិនត្រូវចាញ់ឧបាយកលរបស់យួន” ។^១៩៨
នៅអន្លង់វែង សុន សេន ត្រូវបានដកហូតសិទ្ធិផ្នែករដ្ឋបាល និងយោធា។ ដូច នួន ជា ដែរ សុន សេន ដើរតួនាទីនៅក្នុងការអប់រំប្រជាជន និងកម្មាភិបាល ។ សុន សេន បានបង្រៀនប្រជាជនថា ”អ្នកទាំងអស់គ្នាត្រូវតែស្វាហាប់ក្នុងការបង្ក បង្កើនផលស្រូវ ។ អ្នកត្រូវនាំគ្នាដាំចេក ដំឡូង និងត្រកួន ឱ្យបានច្រើន ដើម្បី ជៀសវាងការចំណាយលុយទៅទិញនៅផ្សារ” ។^១៩៩
តាមពិតទៅ ដោយសារតាម៉ុក គ្រប់គ្រងកងពលខ្លាំងៗនៅអន្លង់វែង ហើយគាត់ដើរតួជាអ្នកគ្រប់គ្រងរដ្ឋបាលចម្បង នៅតំបន់នេះ តាម៉ុក ត្រូវបាន ចាត់ទុកថា ជាមេដឹកនាំកំពូលនៅអន្លង់វែង ។ ជាទូទៅជីវិតរបស់តាម៉ុក មានលក្ខណៈចល័ត ដោយផ្លាស់ប្តូរចុះឡើងរវាងផ្ទះនៅលើភ្នំដងរែក និងផ្ទះធំនៅ អូរជីក  ជំពូក១០
    កេរដំណែលរបស់តាម៉ុក
    តាម៉ុក៖ មេទ័ពអន្លង់វែង
អ៊ុង ជឿន ឬ ឈិត ជឿន ហៅតាម៉ុក កើតនៅឆ្នាំ១៩២៦ នៅខេត្តតាកែវ។ តាម៉ុក ឆ្លងកាត់បទពិសោធជីវិតជាច្រើនមុនពេលមកដល់អន្លង់វែង ។ កាលពីកុមារ ភាព តាម៉ុក ធ្លាប់បួសជាសង្ឃ និងក្រោយមកបានក្លាយជាប្រធានខ្មែរឥស្សរៈប្រចាំ ខេត្តតាកែវ ។ នៅឆ្នាំ១៩៦៣ តាម៉ុក បានក្លាយជាសមាជិកគណៈកម្មាធិការ មជ្ឈិមបក្ស នៃបក្សកុម្មុយនីស្តកម្ពុជា ។ ពីឆ្នាំ១៩៦៨ដល់ឆ្នាំ១៩៧៨ តាម៉ុក បានក្លាយ ជាអនុលេខា និងក្រោយមកលេខាភូមិភាគនិរតីនៃរបបកម្ពុជាប្រជាធិបតេយ្យ ។ នៅ ចុងឆ្នាំ១៩៧៨ តាម៉ុក គ្រប់គ្រងភូមិភាគពាយ័ព្យនៃកម្ពុជាប្រជាធិបតេយ្យ ។ ដោយ មានឈ្មោះបដិវត្តន៍ ងួន កង, តាម៉ុក បានក្លាយជាអនុប្រធានទី១ នៃសភាប្រជាជន បដិវត្តន៍ និងជាអនុប្រធានទី២ នៃបក្សកុម្មុយនីស្តកម្ពុជា ។
យោងតាមព័ត៌មានដែលប្រមូលបានមុន និងក្នុងអំឡុងពេលនៃរបប កម្ពុជាប្រជាធិបតេយ្យ តាម៉ុក ត្រូវបានពណ៌នាថា ជាមេដឹកនាំឃោរឃៅ និងគ្មាន ចិត្តករុណា ។^២០០ នៅក្រោមការគ្រប់គ្រងរបស់តាម៉ុក កងកម្លាំងខ្មែរក្រហម បាន ធ្វើបន្សុទ្ធកម្មទៅលើភូមិភាគបូព៌ា ដោយធ្វើការសម្លាប់រង្គាលទៅលើប្រជាជន សាមញ្ញ និងកម្មាភិបាលខ្មែរក្រហម ក្នុងភូមិភាគនោះ ។ ទង្វើទាំងអស់នេះ បានធ្វើឱ្យ តាម៉ុក ទទួលបានងារជា “ពេជ្ឈឃាត” ។^២០១
ទោះជាយ៉ាងនេះក្តី តាម៉ុក មានមុខមាត់ថ្មីទាំងស្រុងនៅអន្លង់វែង ។ ប្រជាជនអន្លង់វែងចាត់ទុក តាម៉ុក ជាមេដឹកនាំសាមញ្ញ ចិត្តល្អ និងមិនចេះរើសអើង ហើយប្រការដែលថា គាត់មានកំហុសដ៏ធំធេងនោះ គឺគ្រាន់តែជានិយាយអាក្រក់ ពីគាត់តែប៉ុណ្ណោះ ។ តាម៉ុក អាចផ្តល់ការឧបត្ថម្ភគាំទ្រដល់ប្រជាជន និងកងទ័ព ជាងមួយម៉ឺន៦ពាន់នាក់ ដែលរស់នៅក្រោមការគ្រប់គ្រងរបស់ខ្លួននៅអន្លង់វែង ។ សម្រាប់ប្រជាជននៅអន្លង់វែងជាច្រើន តាម៉ុក គឺជាមេដឹកនាំបែបប្រពៃណី ដែល ដឹកនាំប្រទេសប្រៀបដូចជាឪពុកដែលថែរក្សាគ្រួសាររបស់ខ្លួន ។
ជាទូទៅ ប្រជាជនទទួលបានសម្ភារៈឧបត្ថម្ភរៀងរាល់ពីរសប្តាហ៍ម្តង ឬមួយខែម្តង ។ ក្មេងចាប់ពីអាយុ៥ឆ្នាំឡើងទៅនឹងទទួលបានរបបអង្ករមួយធុង ប្រេងកាតក្នុងមួយខែ (អង្ករមួយធុងប្រេងកាត មានទម្ងន់ប្រហែល២០គីឡូក្រាម ហើយប្រាំពីរធុងស្នើនឹងអង្ករមួយបាវ) ។^២០២ ក្មេងដែលមានអាយុចាប់ពី៥ឆ្នាំ ចុះមកដល់ទារកដែលទើបនឹងកើត ទទួលបានរបបអង្ករកន្លះធុងប្រេងកាតក្នុង មួយខែ ។
តាម៉ុក ទំនុកបម្រុងជីវភាពប្រចាំថ្ងៃរបស់ប្រជាជនគ្រប់បែបយ៉ាង ។ ប្រជាជននឹងមករកពឹងពាក់គាត់ សូម្បីតែរឿងតូចតាច ដូចជា ស្ករសឬអំបិលសម្រាប់ចម្អិនម្ហូប ។ តាម៉ុក បានចំណាយពេលច្រើនជាមួយប្រជាជន និងត្រួតពិនិត្យមើល គម្រោងសាងសង់ជាច្រើន ដែលបម្រើដល់ផលប្រយោជនសហគមន៍ ។ ឥរិយាបថ របស់តាម៉ុក និងគម្រោងសាងសង់ក្នុងតំបន់ទាំងនេះធ្វើឱ្យតាម៉ុក ទទួលបានកេរ្តិ៍ ឈ្មោះជាមេដឹកនាំប្រកបដោយការលះបង់ និងជាមេដឹកនាំជាទីគោរពស្រឡាញ់ របស់ប្រជាជននៅអន្លង់វែង ។ នៅក្នុងបរិបទនេះ តាម៉ុក បានបន្តដើរតាមគន្លង ប្រពៃណីរបស់ខ្មែរក្រហម ដោយគ្រប់គ្រងលើគ្រប់ទិដ្ឋភាពទាំងអស់នៃជីវិតរបស់ ប្រជាជន ។
ភាពខុសគ្នាដ៏គួរឱ្យកត់សម្គាល់រវាងតាម៉ុកនៅក្នុងរបបកម្ពុជាប្រជាធិប តេយ្យ (១៩៧៥-១៩៧៩) និងតាម៉ុក ក្រោយរបបកម្ពុជាប្រជាធិបតេយ្យ (ក្រោយ ឆ្នាំ១៩៧៩) គឺកេរ្តិ៍ឈ្មោះរបស់គាត់ក្នុងនាមជាមេដឹកនាំព្រៃផ្សៃ ឬជាឃាតករ ។ ជាទូទៅប្រជាជនដែលស្គាល់តាម៉ុក នៅអន្លង់វែង មានការងឿងឆ្ងល់ ថាតើតាម៉ុក អាចក្លាយទៅជាមេដឹកនាំឃោរឃៅឬ “ពេជ្ឈឃាត” ដោយរបៀបណា?
យោងតាមបទសម្ភាសន៍ជាមួយប្រជាជន តាម៉ុក មិនចូលចិត្តភាពហ៊ឺហាទេ ។ ឈួន ឈុន ដែលជាអតីតអ្នកបើកបរឱ្យតាម៉ុក បាននិយាយថា តាម៉ុក ហូប អាហារដូចជាប្រជាកសិករក្រីក្រដែរ ។ តាម៉ុក មិនចូលចិត្តហូបអាហារល្អៗឬ ប្រើប្រាស់សម្ភារៈទំនើបៗដូចមេដឹកនាំជាន់ខ្ពស់ខ្មែរក្រហមដទៃទៀតទេ ។ គាត់ស្តី បន្ទោសប្រជាជន ដូចជាឪពុកស្តីបន្ទោសកូន ប៉ុន្តែគាត់មិនដែលគុំកួនអ្នកណាទេ ។ ក្រោយពីជេរស្តីរួចមក តាម៉ុក នឹងនិយាយទៅកាន់អ្នកទាំងនោះធម្មតា ព្រមទាំង ជួយរកដំណោះស្រាយ ដោយមិនប្រកាន់ពីប្រវត្តិអតីតកាលឬឋានៈអ្វីឡើយ ។ ប្រជាជនស្គាល់មេដឹកនាំខ្មែរក្រហមដទៃទៀត ដូចជា ខៀវ សំផន, ប៉ុល ពត, និង នួន ជា តាមរយៈរូបថតតែប៉ុណ្ណោះ ។^២០៣
គឹម ណន ដែលជាអតីតកងទ័ពនៅក្នុងកងពល៧៨៥ យល់ថា តាម៉ុក គឺជាមនុស្សដែលពិបាកនឹងពណ៌នា ។
វាគឺជារឿងមួយស្មុគស្មាញក្នុងការបរិយាយអំពីចរិតលក្ខណៈរបស់តាម៉ុក ។ តាម៉ុក មិនដែលបែងចែកខ្លួនគាត់ឱ្យខុសពីប្រជាជនសាមញ្ញទេ ។ នៅពេល គាត់ជួបនរណាម្នាក់ គាត់តែងតែជេរស្តីយ៉ាងខ្លាំង ។ ប៉ុន្តែគាត់នឹងឱ្យអ្វីដែលគាត់ មានទៅឱ្យបុគ្គលនោះ ។ ថ្ងៃមួយ ខ្ញុំ និងមិត្តភក្តិរបស់ខ្ញុំ បានទៅបើកអង្ករ និង អាហារនៅឃ្លាំង ។ យើងបានយកកាំភ្លើងទៅជាមួយ ។ នៅពេលយើងកំពុងបើក របបអាហារ ឡានហ្ស៊ីបរបស់តាម៉ុក បានមកដល់ ។ តាម៉ុក បានសួរយើងថា “សុខ សប្បាយទេពួកអាក្មេងៗ? ពួកហ្អែងទៅណា?” ខ្ញុំបានឆ្លើយថា “បាទតា! ពួកខ្ញុំមក បើកអង្ករ និងអាហារ” ។ គាត់បានសួរថា “យ៉ាងម៉េចហើយនៅសមរភូមិ? ប្រសិនបើខ្មាំងចូលមកបាន អញនឹងសម្លាប់ពួកហ្អែងចោល ។ ពួកហ្អែងនេះដូច អាចម៍អ៊ីចឹង” ។ បន្ទាប់មកគាត់បានយកឈើច្រត់របស់គាត់មកវាយក្បាលខ្ញុំ ។ គាត់ បានដើរចូលទៅក្នុងឃ្លាំង និងបានស្តីឱ្យអ្នកយាមឃ្លាំង ។ គាត់បានបញ្ជាអ្នកយាម ឃ្លាំងឱ្យបន្ថែមរបបអាហារពួកយើងថែមទៀត ដោយបាននិយាយថា ពួកយើង ហូបមិនឆ្អែតទេជាមួយនឹងរបបអាហារដូចរាល់ដង ។^២០៤
តាម៉ុក មានឈ្មោះល្បីល្បាញជាមួយនឹងទេពកោសល្យផ្នែកយុទ្ធសាស្ត្រ យោធា និងសមត្ថភាពរបស់គាត់នៅក្នុងការធ្វើការងារនៅក្រោមស្ថានភាពដ៏ លំបាកបំផុតនៅក្នុងព្រៃ ។ ប្រជាជននៅអន្លង់វែងចាត់ទុកគាត់ថា ជាមេដឹកនាំ ដែលមិនចេះខ្លាច ។ គាត់ដើរពីកន្លែងមួយទៅកន្លែងមួយទៀត ដើម្បីពិនិត្យស្ថានភាព រស់នៅរបស់ប្រជាជន ។ ឯម អឿន ដែលជាប្រជាជនមួយរូបនៅអន្លង់វែង បាន ពណ៌នាពីចរិតលក្ខណៈរបស់តាម៉ុក ថា៖
តាម៉ុក គឺជាមនុស្សល្អ ពីព្រោះគាត់មិនមានកម្មសិទ្ធិផ្ទាល់ខ្លួនទេ ។ គាត់មិន ដែលអនុញ្ញាតឱ្យសាច់ញាតិឬកូនចៅរបស់គាត់យកទ្រព្យសម្បត្តិរបស់សហគមន៍ទេ ។ គាត់រស់នៅសាមញ្ញដូចប្រជាជនដែរ ។ តាម៉ុក ជាមនុស្សនិយាយត្រង់ ស្មោះត្រង់ និងស្រឡាញ់ប្រជាជនណាស់ ។ គាត់បែងចែករបបអង្ករដល់ប្រជាជន ស្មើៗគ្នា ដោយមិនប្រកាន់ឋានៈ និងតួនាទីឡើយ ។ ប្រសិនបើគ្មានតាម៉ុក ប្រជាជន ទាំងអស់ប្រហែលជាស្លាប់ និងគ្មានអាហារហូបនោះទេ ។ មេដឹកនាំខ្មែរក្រហម ដទៃមិនអនុញ្ញាតឱ្យយើងដឹងសូម្បីតែដំណើរ និងទីតាំងដែលគេរស់នៅផង ។^២០៥
ប្រជាជនដែលមិនសូវជិតស្និទ្ធនឹងតាម៉ុក ក៏មានទស្សនៈស្រដៀងគ្នាដែរ ។ គឹម លី បានរត់ភៀសខ្លួនទៅរស់នៅក្នុងជំរំឫទ្ធិសែន ក្រោមការគ្រប់គ្រងរបស់ រណសិរ្សជាតិរំដោះប្រជាពលរដ្ឋខ្មែរ ។ ក្រោយមកនៅពេលវៀតណាម វាយ កាន់កាប់បានជំរំនេះ លី បានរត់ទៅរស់នៅជំរំជនភៀសខ្លួនដែលគ្រប់គ្រងដោយ រណសិរ្សហ្វ៊ុនស៊ិនប៉ិច នៅអូរស្មាច់ ។ នៅឆ្នាំ១៩៩៣ លី មករស់នៅអន្លង់វែង ។ លី បានរៀបរាប់អំពីបទពិសោធរបស់គាត់ដែលធ្លាប់រស់នៅក្រោមការគ្រប់គ្រង របស់តាម៉ុក ថា៖
ខ្ញុំមិនកាន់ជើងខាងណាទេ ខ្ញុំនិយាយតាមតែអ្វីដែលខ្ញុំបានមើលឃើញ ។ រាល់ពេលដែលយើងខ្វះអង្ករ លុយ ឬថ្នាំសង្កូវ តាម៉ុក បានជួយយើង ។ ខ្ញុំមិនដឹង ជាត្រូវខឹងនឹងមនុស្សដូចតាម៉ុក យ៉ាងម៉េចនឹងកើតទេ ពីព្រោះគាត់មិនដែលធ្វើបាប ខ្ញុំផង ។ គាត់ថែមទាំងបានឱ្យលុយខ្ញុំពីរពាន់បាត (រូបិយប័ណ្ណថៃ) ដើម្បីទិញជ្រូក និងមាន់យកមកចិញ្ចឹមទៀតផង ។^២០៦

      តាម៉ុក រៀបការប្រពន្ធទីពីរឈ្មោះណេន នៅដើមទសវត្សរ៍ឆ្នាំ១៩៩០ នៅ ពេលដែលប្រពន្ធទី១ របស់គាត់ ង៉ែត ឃឹម បានស្លាប់ដោយសារជំងឺ ។^២០៧ ប្រពន្ធ ទី២ របស់តាម៉ុក គឺជាស្ត្រីមេម៉ាយ ដែលមានកូនពីរនាក់ជាមួយប្តីមុន ដែលជាអតីត មេបញ្ជាការកងទ័ពរបស់តាម៉ុក ។ ប្តីមុនរបស់គាត់ស្លាប់នៅក្នុង អំឡុងពេល ប្រយុទ្ធគ្នានៅអន្លង់វែង ។ ណេន បានផ្លាស់ទៅរស់នៅប៉ៃលិន និង រៀបការប្តីទី៣ បន្ទាប់ពីតាម៉ុក ស្លាប់នៅឆ្នាំ២០០៦ ។^២០៨
    
គម្រោងសាងសង់របស់តាម៉ុក
តាម៉ុក បានផ្តួចផ្តើមគំនិតសាងសង់ផ្លូវ ទំនប់ទឹក សាលារៀន មន្ទីរពេទ្យ ស្ពាន និងគម្រោងជាច្រើនផ្សេងទៀតនៅអន្លង់វែង ។ គម្រោងសាងសង់ទាំងអស់ នោះបានផ្សារភ្ជាប់យ៉ាងខ្លាំងទៅនឹងការបកស្រាយរបស់ខ្មែរក្រហមទៅលើសន្ធិសញ្ញាសន្តិភាព ទីក្រុងប៉ារីស ។ ជាផ្នែកមួយនៃសន្ធិសញ្ញាសន្តិភាពនេះ ខ្មែរ ក្រហម ត្រូវបានលើកទឹកចិត្តឱ្យកសាងហេដ្ឋារចនាសម្ព័ន្ធ និងធនធានមនុស្ស ដើម្បី ត្រៀមធ្វើសមាហរណកម្មចូលរដ្ឋាភិបាល ។ ជាលទ្ធផល តាម៉ុក បានជួលជំនាញការ ជនជាតិថៃ ដែលមានជំនាញផ្នែកសាងសង់ ឱ្យមកសាងសង់សាលារៀន មន្ទីរពេទ្យ និងស្ពានអូរជីក ។ តាម៉ុកចំណាយប្រាក់តែ សម្រាប់ជួលជំនាញការថៃតែប៉ុណ្ណោះ ប៉ុន្តែមិនបានចំណាយទៅលើកម្មករខ្មែរនោះទេ ។
តាម៉ុក បានអំពាវនាវប្រជាជននៅអន្លង់វែង ឱ្យចូលរួមជួយនៅក្នុង គម្រោងសាងសង់នេះ ។ ប្រជាជនទាំងឡាយដែលមាន កូនចៅត្រូវចូលរៀនក្នុង សាលាឬត្រូវធ្វើដំណើរឆ្លងកាត់ស្ពាន មានកាតព្វកិច្ចចូលរួមជួយក្នុងគម្រោង សាងសង់នោះ ។^២០៩
សមិទ្ធផលទាំងនេះបានធ្វើឱ្យតាម៉ុក អាចឈរជើងកាន់តែរឹងមាំនៅអន្លង់វែង ពីព្រោះគម្រោងទាំងនេះបានផ្សារភ្ជាប់ កេរ្តិ៍ឈ្មោះរបស់គាត់ទៅនឹង ផលប្រយោជន៍ របស់ប្រជាជន ។ ក្រៅអំពីគម្រោងសាងសង់ផ្លូវនៅអន្លង់វែង តាម៉ុក ក៏បាន សាងសង់ផ្លូវដែលបម្រើដល់យុទ្ធសាស្ត្រយោធាដែរ ។ ផ្លូវទាំងនោះរួមមាន ផ្លូវពីច្រកព្រំដែនជាំសាង៉ាំទៅកាន់ទីរួម ស្រុកអន្លង់វែង ផ្លូវលេខ៦៧ ទៅកាន់ខេត្ត សៀមរាប ផ្លូវលេខ៦៨ ទៅកាន់ស្រុកសំរោង ខេត្តឧត្តរមានជ័យ និងការជួសជុល ផ្លូវចាស់ ដែលកសាងតាំងពីជំនាន់អាណានិគមបារាំង ទៅកាន់ប្រាសាទព្រះវិហារ ។^២១០ មុនពេលកសាងផ្លូវទាំងអស់នោះគឺជាផ្លូវដី ដែលមិនអាចបើក ឡានបាន ។

ឃ្លាំងកណ្តាល
ដោយសារជំនួយរបស់ចិនត្រូវបានកាត់ផ្តាច់ក្រោយសន្ធិសញ្ញាសន្តិភាព ទីក្រុងប៉ារីស នៅឆ្នាំ១៩៩១ តាម៉ុក បានចាប់ផ្តើមទិញស្បៀងអាហារពីប្រទេសថៃ ។ ខ្មែរក្រហម ត្រូវទិញអង្កររាប់ម៉ឺនបាវក្នុងមួយខែ ដើម្បីផ្គត់ផ្គង់ទាំងប្រជាជន និងកងទ័ព ។ តាម៉ុក បានសាងសង់ឃ្លាំងធំៗចំនួន៦ ដើម្បីរក្សាស្បៀងទាំងនេះ ។ គម្រោងសាងសង់នេះ ត្រូវបានបញ្ចប់នៅខែឧសភា ឆ្នាំ១៩៩២ ។ ឃ្លាំងទាំងនោះ មានទីតាំងនៅក្នុងភូមិឃ្លាំងកណ្តាល ឃុំត្រពាំងប្រីយ៍ ដែលមានចម្ងាយប្រហែល ៤គីឡូម៉ែត្រពីទីរួមស្រុកអន្លង់វែង ។ ឃ្លាំងទាំងនោះត្រូវបានសាងសង់ឡើងពីឥដ្ឋ ដែលមានដំបូលប្រក់ស័ង្កសី ។ ឃ្លាំងទាំងអស់នេះ គឺជាប្រភពផ្គត់ផ្គង់ដ៏សំខាន់ សម្រាប់ប្រជាជននៅអន្លង់វែង និងកងទ័ពនៅសមរភូមិមុខ ។ ជាទូទៅប្រជាជន បានហៅឃ្លាំងនោះថា “ឃ្លាំងតាភិន” ពីព្រោះតាភិន គឺជាអ្នកគ្រប់គ្រងឃ្លាំងទាំងអស់ នោះ ។ កម្មាភិបាលផ្សេងទៀតដែលធ្វើការនៅឃ្លាំងកណ្តាលរួមមាន ហឿង លី ណេត និងរ៉េត ។ ឃ្លាំងកណ្តាលក៏ត្រូវបានប្រើប្រាស់ ដើម្បីរក្សាកាំភ្លើង និងគ្រឿងសព្វាវុធសេសសល់ផ្សេងទៀតដែលចិនផ្តល់ឱ្យដែរ ។
    
សាលារៀន
គម្រោងសាងសង់សាលារៀនត្រូវបានបញ្ចប់នៅខែមេសា ឆ្នាំ១៩៩៣ ។ សាលារៀននោះមានកម្ពស់បីជាន់ និង១២បន្ទប់ ដែលអាចដាក់សិស្សបានពីបីរយ ទៅបួនរយនាក់ ។ ជាងនេះទៅទៀត ឃុំនីមួយៗមានសាលារៀនតូចៗពីមួយទៅបួន ដែលត្រូវបានសាងសង់ឡើងពីឈើ និងមានដំបូលប្រក់ស្បូវ ។ គ្រូបង្រៀនបាន ធ្វើការ ដើម្បីភាពល្អប្រសើរនៅក្នុងសហគមន៍ ពីព្រោះគ្រូបង្រៀនទាំងនោះមិន ទទួលបានប្រាក់បៀវត្សរ៍ទៀងទាត់នោះទេ ។ សាលារៀនធំនោះបានក្លាយទៅជា វិទ្យាល័យអន្លង់វែង បន្ទាប់ពីសមាហរណកម្មឆ្នាំ១៩៩៨មក ។
សាលារៀនរបស់តាម៉ុក ផ្តល់ការអប់រំកម្រិតបឋមសិក្សាពីថ្នាក់ទី១ ដល់ ថ្នាក់ទី៥ ។ សៀវភៅសិក្សាសរសេរដោយដៃរួមមាន មេរៀនអំពីវេយ្យាករណ៍ខ្មែរ រឿងព្រេង កំណាព្យ កសិកម្ម ភូមិវិទ្យា ធនធានធម្មជាតិ អាហារបំប៉ន អនាម័យ និងវត្ថុធាតុដើម ។ ប៉ុន្តែសៀវភៅសិក្សាទាំងនោះ ភាគច្រើនផ្តោតទៅលើការ ឃោសនា ដែលជំរុញឱ្យសិស្សមានគំនុំប្រឆាំងនឹងអ្វីដែលខ្មែរក្រហមហៅថា “ឧក្រិដ្ឋកម្មរបស់យួន” និងរាជរដ្ឋាភិបាលកម្ពុជា ។ សៀវភៅសិក្សាបានបង្រៀន សិស្សអំពីវីរភាពរបស់កងទ័ពខ្មែរក្រហម នៅក្នុងការធ្វើប្រតិបត្តិការវិទ្ធង្សនា និង មានមេរៀនអំពីវិធីសាស្ត្រសង្គ្រាមឈ្លប សង្គ្រាមប្រជាជន របៀបផលិតចម្រូង និងការធ្វើខ្លួនឱ្យទៅជាកម្មាភិបាលល្អ ។ សៀវភៅរៀនអក្សរសម្រាប់ថ្នាក់ទី៤ ដែលត្រូវបានបោះពុម្ព នៅឆ្នាំ១៩៩៥ មានមេរៀនមួយអំពីសមាសធាតុទាំងប្រាំនៃ “កម្មាភិបាលល្អ” ៖
កម្មាភិបាលល្អ គឺជាកម្មាភិបាលដែលជាប់មហាជន ទាំងមហាជនក្នុងជួរ ទាំងមហាជនក្នុងប្រជាជន ដូចទឹក និងត្រី ។ កម្មាភិបាលល្អជាបុគ្គលដែលយល់ច្បាស់ និងអនុវត្តន៍តាមគោលការណ៍របស់បក្សប្រកាន់គោលជំហររឹងប៉ឹង នៅមូលដ្ឋាន និងសមរភូមិ យល់ដឹងពីស្ថានភាពសត្រូវ និងខ្លួនឯង ព្រមទាំងអាចដឹកនាំការ ប្រយុទ្ធប្រឆាំងសត្រូវ ព្រមទាំងមិនមានទំនាក់ទំនងឬជួញដូរជាមួយសត្រូវក្នុង រូបភាពណាក៏ដោយ ។ កម្មាភិបាលល្អដឹកនាំប្រជាជនដោះស្រាយបញ្ហាសេដ្ឋកិច្ច ។ កម្មាភិបាលល្អរស់នៅតាមគោលការណ៍សេដ្ឋកិច្ចរបស់បក្ស ។ កម្មាភិបាលល្អ ត្រូវ តែរាបសា និងស្មោះត្រង់ចំពោះប្រជាជន ព្រមទាំងមិនប្រើអំណាចរបស់ខ្លួនគំរាម កំហែងប្រជាជនដទៃ ។^២១១
សិស្សត្រូវបានតម្រូវឱ្យទន្ទេញចាំមាត់នូវពាក្យពីរឃ្លាក្នុងគោលបំណង ឱ្យសិស្សរក្សាការខឹងសម្បា និងស្អប់ខ្ពើមចំពោះរាជរដ្ឋាភិបាលកម្ពុជា ។ ពាក្យទាំង ពីរនោះ គឺ “អាយ៉ង” និង “យួន” ។
    
មន្ទីរពេទ្យ
គម្រោងសាងសង់មន្ទីរពេទ្យ ត្រូវបានបញ្ចប់នៅខែតុលា ឆ្នាំ១៩៩៣ ។ មន្ទីរពេទ្យនេះ គឺជាសំណង់អគារថ្មកម្ពស់បីជាន់ ។ ឡន ដែលជាកម្មាភិបាល ខ្មែរក្រហម និងដែលធ្លាប់ទៅរៀននៅប្រទេសចិន និងលាវ ដែលជាជំនាញការ សាងសង់ និងជនជាតិថៃម្នាក់ ជាអ្នកទទួលខុសត្រូវចំពោះការសាងសង់ មន្ទីរពេទ្យនេះ ។ មន្ទីរពេទ្យនេះទទួលព្យាបាលប្រជាជន និងទាហានដែលមានជំងឺ និងរបួសស្រាលៗតែប៉ុណ្ណោះ ។ អ្នកជំងឺ និងរបួសធ្ងន់ ត្រូវបានបញ្ជូនទៅព្យាបាល នៅប្រទេសថៃ ។ មន្ទីរពេទ្យរបស់តាម៉ុក បានក្លាយទៅជាមន្ទីរពេទ្យស្រុកអន្លង់វែង បន្ទាប់ពីសមាហរណកម្ម ឆ្នាំ១៩៩៨ ។

ស្ពានអូរជីក
កាលពីដំបូង ស្ពានអូរជីក ត្រូវបានសាងសង់ជាបណ្តោះអាសន្នពីឈើ និង ដើមឫស្សី ដើម្បីដឹកជញ្ជូនប្រជាជនចុះពីជំរំ និងពីលើភ្នំ ។ នៅរៀងរាល់រដូវវស្សា ការធ្វើដំណើរប្រចាំថ្ងៃរបស់ប្រជាជនជួបប្រទះនឹងបញ្ហាលំបាកដោយសារតែទឹក អូរជីក កើនឡើងយ៉ាងខ្លាំង ។

ប្រជាជនត្រូវចំណាយពេលជាច្រើនម៉ោង ដើម្បីធ្វើដំណើរឆ្លងកាត់អូរជីក ទៅកាន់ទីប្រជុំជនអន្លង់វែង ហើយការធ្វើដំណើរម្តងៗគឺប្រកបដោយគ្រោះថ្នាក់ ។ ប្រជាជនមួយចំនួនបានលង់ទឹកស្លាប់ ពេលព្យាយាមឆ្លងអូរជីក នៅរដូវវស្សា ។ ហេតុដូច្នេះ តាម៉ុក បានសម្រេចចិត្តសាងសង់ស្ពានអូរជីក បន្ទាប់ពីបញ្ចប់ការ សាងសង់ទំនប់អូរជីករួចមក ។ សំណង់ស្ពានអូរជីក បានចាប់ផ្តើមនៅឆ្នាំ១៩៩៤ និងបានបញ្ចប់នៅខែមករា ឆ្នាំ១៩៩៦ ។^២១២
ស្ពានអូរជីកនេះមិនមានគ្រឹះក្រោមទេ ។ តាម៉ុក មិនអនុញ្ញាតឱ្យជំនាញការ ថៃ សាងសង់សសរស្ពានទេ ។ តាម៉ុក បានអះអាងថា គាត់បានប្រើកូនភ្នំពីរ (អតីតកូនភ្នំនៅក្បែរផ្ទះរបស់គាត់នៅមាត់ទឹក) មកធ្វើជាគ្រឹះរបស់ស្ពាន ។ បើយោង តាមការរៀបរាប់របស់ប្រជាជននៅក្នុងស្រុក តាម៉ុក បានពន្យល់ហេតុផលថា ”គ្រឹះ របស់អញមាំជាងគ្រឹះរបស់ឯង” ។ ប្រជាជនបានចូលរួមនៅក្នុងការសាងសង់ស្ពាន ដោយការជួយជញ្ជូនដី ដុំថ្ម និងស៊ីម៉ងត៍ ឱ្យកម្មករសំណង់ ។ ព្រះ យ៉ង ដែលជាអតីត កងទ័ពបានរំលឹកពាក្យសម្តីរបស់តាម៉ុក ថា ៖
ស្ពាននេះ គឺជាប្រយោជន៍របស់ប្រជាជនគ្រប់រូប ។ ទោះបីជាអ្នកណា ប្រញាប់ទៅណាក៏ដោយ អ្នកនោះត្រូវតែឈប់ ហើយជួយធ្វើសិន ។ អ្នកណាក៏ដោយ ឱ្យតែធ្វើដំណើរឆ្លងកាត់ការដ្ឋានស្ពាននេះ ត្រូវតែចែករំលែកកម្លាំងពលកម្ម ។ មិន មានអ្នកណាម្នាក់ហ៊ានប្រកែកទេ ពីព្រោះតាម៉ុក អង្គុយនៅក្បាលស្ពានស្ទើររៀង រាល់ថ្ងៃ ។ តាម៉ុក នឹងហៅប្រជាជនណាដែលធ្វើដំណើរឆ្លងកាត់ការដ្ឋាន សាងសង់ស្ពាននេះ ឱ្យជួយធ្វើសិន ។^២១៣
    
ផ្ទះក្បែរមាត់បឹង
ផ្ទះក្បែរមាត់ទឹករបស់តាម៉ុក ត្រូវបានសាងសង់ឡើងនៅលើអតីតកូនភ្នំមួយ ដែលត្រូវបានគាស់រំលើង ដើម្បីយកថ្មមកសាងសង់ស្ពាន និងទំនប់អូរជីក ។ នៅក្នុង បរិវេណនោះមានផ្ទះ៤ខ្នង ។ ផ្ទះទី១ ដែលត្រូវបានកសាងឡើងនៅឆ្នាំ១៩៩៣ មានជញ្ជាំងឈើ និងដំបូលធ្វើពីស៊ីប្រូស៊ីម៉ងត៍ ។ ផ្ទះទី២ ដែលមានទំហំធំជាងគេ ត្រូវចំណាយពេល២ឆ្នាំ ទើបអាចបញ្ចប់ការសាងសង់រួចរាល់នៅឆ្នាំ១៩៩៦ ។ ផ្ទះនេះ មានកម្ពស់បីជាន់ ដែលជាន់ទី១ គឺជាបន្ទប់សម្ងាត់ និងមានតែតាម៉ុក ម្នាក់ តែប៉ុណ្ណោះដែលអាចចេញចូលបាន ។ ជាន់ទី២ ត្រូវបានប្រើប្រាស់ជាបន្ទប់ប្រជុំ ហើយជាន់ទី៣ គឺជាបន្ទប់សម្រាករបស់តាម៉ុក ។ ផ្ទះទី៣ ត្រូវបានប្រើប្រាស់សម្រាប់ ជាកន្លែងស្នាក់នៅសាច់ញាតិរបស់តាម៉ុក និងអ្នកដែលមកពឹងពាក់តាម៉ុក ។ ផ្ទះទី៤ ដែលត្រូវបានសាងសង់ឡើងនៅឆ្នាំ១៩៩៣ គឺសម្រាប់បុគ្គលិក និងចុងភៅរបស់ តាម៉ុក ស្នាក់នៅ ។
សម្រាប់ផ្ទះទីពីរដែលធំបង្អស់តាម៉ុក បានបញ្ជាឱ្យកម្មករទៅកាប់ដើម ទ្រាសទាំងមូលមកធ្វើជាសសរផ្ទះ ។ តាម៉ុក បានហាមមិនឱ្យកម្មករកាត់ចោល សូម្បីតែសម្បកឈើ ។ ពីដំបូង ដំបូលផ្ទះនោះត្រូវបានសាងសង់ឡើងអំពីឈើ ។ ប៉ុន្តែ ដោយសារតែកត្តាអាកាសធាតុ និងកម្តៅ ឈើបានរីក និងរួមមាឌ ។ បីខែក្រោយ មកទឹកភ្លៀងបានជ្រាបចូលតាមដំបូល ដូច្នេះហើយ តាម៉ុក បានបញ្ជាឱ្យប្តូរដំបូល ក្បឿងវិញ ។ នៅខាងក្នុងផ្ទះមានលម្អទៅដោយរូបគំនូរប្រាសាទព្រះវិហារ និង ប្រាសាទអង្គរវត្ត អមដោយរូបគំនូរផែនទីប្រទេសកម្ពុជាមួយយ៉ាងធំនៅលើជញ្ជាំង។
វត្ថុបុរាណជាច្រើនត្រូវបានដាក់លម្អនៅគ្រប់ទីកន្លែងទាំងអស់នៅក្នុងបរិវេណផ្ទះ។ កម្មករប្រហែលជា៣០នាក់ បានចូលរួមនៅក្នុងការសាងសង់ផ្ទះតាម៉ុក ។ អ្នកទាំងនោះរួមមាន ហែម មាន, ឌុល និងមឿន ។ សុខ ស្ថិតនៅក្នុង កងអារឈើ ដែលទទួលខុសត្រូវក្នុងការផ្គត់ផ្គង់ឈើសម្រាប់សង់ផ្ទះ ។ អេង គឺជា ជាងគំនូរនៃរូបប្រាសាទទាំងអស់ និងផែនទី ។^២១៤ តាន់ ដែលជាជនជាតិភាគតិច មកពីតំបន់ភ្នំ គឺជាជាងចម្លាក់ ។^២១៥ តាម៉ុកបានគូរប្លង់ផ្ទះ និងធ្វើការផ្ទាល់ជាមួយ នឹងកម្មករទាំងអស់ ។ ប្រសិនបើកម្មករណាមិនធ្វើតាមការណែនាំរបស់គាត់បាន គាត់នឹងហៅអ្នកនោះឱ្យចុះមកជួបនិយាយទល់មុខជាមួយគាត់ដែលនៅពេលនោះគាត់នឹងវាយក្បាលអ្នកនោះ ជាច្រើនដង ជាមួយនឹងឈើច្រត់របស់គាត់ ។ ក្បាល របស់មាន ទទួលរងជាច្រើនដំបងនៅក្នុងអំឡុងពេល នៃការសាងសង់ ។ មាន បាន រំលឹកពាក្យពេចន៍របស់តាម៉ុក បន្ទាប់ពីទទួលរងមួយឈើច្រត់ថា ”បន្ទាប់ពីវាយនឹង ឈើច្រត់របស់គាត់រួចហើយ គាត់បាននិយាយថា ទៅ! ទៅយកក្បាលគោមួយឱ្យ ប្រពន្ធហ្អែង” ។^២១៦ តាម៉ុក អនុញ្ញាតឱ្យកម្មករទាំងអស់របស់គាត់ហូបគោមួយ ក្បាលក្នុងមួយថ្ងៃ ។^២១៧
ផ្ទះក្បែរមាត់បឹង គឺជាទីស្នាក់ការធំរបស់តាម៉ុក សម្រាប់បម្រើទាំងការងារ យោធា និងរដ្ឋបាលនៅស្រុកអន្លង់វែង ពីឆ្នាំ១៩៩៣ រហូតដល់ការដួលរលំចលនា ខ្មែរក្រហមនៅចុងឆ្នាំ១៩៩៨ ។ តាម៉ុកតែងតែរៀបចំកិច្ចប្រជុំជាមួយ មេបញ្ជាការ កងទ័ពរបស់គាត់នៅផ្ទះនោះ ដែលក៏ជាកន្លែងស្នាក់នៅមួយរបស់ក្រុមគ្រួសារ គាត់ដែរ ។

រោងចក្រអារឈើ
នៅឆ្នាំ១៩៩១ តាម៉ុក បានបង្កើតរោងចក្រអារឈើមួយ ដើម្បីផ្គត់ផ្គង ឈើឱ្យកងទ័ពធ្វើផ្ទះ និងដើម្បីធ្វើជំនួញជាមួយថៃ ។ រោងអារឈើនេះ មានទីតាំង នៅក្នុងវត្តស្រះឈូកបច្ចុប្បន្ន ដែលក៏ជាកន្លែងសាងសង់ចេតិយរបស់តាម៉ុកដែរ ។ រោងចក្រដ៏តូចនេះ មិនអាចផ្គត់ផ្គង់ឈើគ្រប់គ្រាន់ទៅឱ្យប្រជាជនរាប់ម៉ឺននាក់ដើម្បី សាងសង់ផ្ទះ បន្ទាប់ពីបានចុះពីជំរំ និងពីលើភ្នំមក ។ ដូច្នេះប្រជាជនជាច្រើនបាន នាំគ្នាកាប់ឈើដោយខ្លួនឯង ។^២១៨

កម្មាភិបាលដែលធ្វើការនៅរោងចក្រអារឈើរួមមាន ហែម មាន, រ៉ែន, ទៀ, សុខ, និងមឿន ។ មាន គឺជាប្រធានរោងចក្រ ហើយ រ៉ែន គឺជាអនុប្រធាន ។ រោងចក្រនេះមានម៉ាស៊ីនអារឈើ ចំនួន២៤គ្រឿង ហើយឈើត្រូវបានកាប់មកពី ព្រៃស្អាក ។ សុខ គឺជាប្រធានកងកាប់ឈើ ហើយមឿន គឺជាសមាជិកម្នាក់នៅក្នុង កង ។ រោងចក្រអារឈើនេះ ដំណើរការរហូតដល់ថ្ងៃប្រយុទ្ធគ្នានៅដើមឆ្នាំ ១៩៩៨ ហើយក្រោយមកទៀត ម៉ាស៊ីន និងសម្ភារៈផ្សេងៗនៅក្នុងរោងចក្រ ត្រូវ បានកងទ័ពយកទៅលក់អស់ ។^២១៩

ទំនប់អូរជីក
ទំនប់អូរជីក គឺជាអតីតបឹងដ៏ធំមួយដែលឈ្មោះស្រុកអន្លង់វែង គឺយកតាម ឈ្មោះបឹងនេះ ។ តាម៉ុក សាងសង់ទំនប់ទឹកនេះដើម្បីធ្វើជាអាងស្តុកទឹក និងជា ប្រភពផ្គត់ផ្គង់ត្រីសម្រាប់ការបរិភោគប្រចាំថ្ងៃរបស់ប្រជាជន ។ ការសាងសង់ទំនប់ ទឹកនេះ ត្រូវបានធ្វើឡើងជាបីដំណាក់កាលនៅឆ្នាំ១៩៩១ ឆ្នាំ១៩៩២ និងឆ្នាំ១៩៩៤។ តាមរបៀបណាក៏ដោយប្រជាជនគ្រប់រូបនៅអន្លង់វែង បានចូលរួមនៅក្នុង ការសាងសង់ទំនប់ទឹកនេះ ។ ប្រជាជននៅក្នុងភូមិ ត្រូវបានបែងចែកទៅជា ក្រុមតូចៗ ដែលក្នុងមួយក្រុមមានសមាជិក១២នាក់ ។ ក្រុមទាំងអស់ដាក់វេនគ្នា ដើម្បី សាងសង់ទំនប់ទឹកនេះ ។ ជាងនេះទៅទៀត តាម៉ុក តែងតែហៅប្រជាជនណាដែល គាត់ជួបដោយមិនរើសមុខឱ្យជួយសាងសង់ទំនប់ទឹក នៅពេលគាត់មកពិនិត្យ ការដ្ឋានម្តងៗ ។

ជាងនេះទៅទៀត តាម៉ុក ក៏បានសាងសង់ទំនប់ទឹកថ្មីមួយដែលមានឈ្មោះ ថា “ទំនប់ថ្មី” ដែលស្ថិតនៅចម្ងាយប្រហែល២០គីឡូម៉ែត្រពីទីរួមស្រុកអន្លង់វែង ។ តាម៉ុក មានគម្រោងជីកប្រឡាយទឹកដ៏វែងមួយ ដែលហូរព័ទ្ធជុំវិញស្រុកអន្លង់វែង ទាំងមូល និងប្រឡាយទឹកតូចៗជាច្រើនផ្សេងទៀត ដើម្បីផ្គត់ផ្គង់ទឹកទៅកាន់ភូមិ ទាំងអស់ សម្រាប់ធ្វើស្រែចម្ការ ។^២២០

ជម្លោះខាងក្រៅ៖ ការប្រយុទ្ធគ្នាជាមួយនឹងកងកម្លាំងរបស់ រដ្ឋាភិបាល

រដ្ឋកម្ពុជា និងក្រោយមករាជរដ្ឋាភិបាលកម្ពុជា បានប៉ុនប៉ងជាច្រើនដង ដើម្បីវាយដណ្តើមកាន់កាប់អន្លង់វែង ប៉ុន្តែមិនទទួលបានជោគជ័យ ។ នៅដើមឆ្នាំ ១៩៩៣ កងកម្លាំងរបស់រដ្ឋាភិបាលនៃរដ្ឋកម្ពុជាបានវាយចូល និងកាន់កាប់បាន អន្លង់វែង ដើម្បីទប់ស្កាត់ការលុកលុយរបស់ខ្មែរក្រហមចូលទៅក្នុងប្រទេសកម្ពុជា។
ទោះជាយ៉ាងនេះក្តី ជ័យជម្នះរបស់កងកម្លាំងរដ្ឋកម្ពុជាគ្រាន់តែជាជ័យជម្នះ បណ្តោះអាសន្នមួយតែប៉ុណ្ណោះ ។ ដោយប្រឈមមុខនឹងការបាត់បង់តំបន់អន្លង់វែង តាម៉ុក បានបញ្ជាឱ្យប្រជាជនដុតផ្ទះសម្បែងខ្លួនឯងចោល ។ តាម៉ុក ក៏បានបញ្ជាឱ្យ ដុតឈើដែលបានកាប់រួចចោលដែរ ដោយសារតែគាត់មិនអាចដឹកជញ្ជូនឈើទាំងអស់នោះទៅកាន់ ប្រទេសថៃទាន់ពេលវេលា ។ ការដុតបំផ្លាញឈើនេះ បាន បង្កើតឱ្យមានវាលធំល្វឹងល្វើយដែលគ្របដណ្តប់ ទៅដោយផេះពណ៌ស ។ ណន ដែលជាអ្នកភូមិមួយរូបបាននិយាយថា ”ឈើជាច្រើនម៉ឺនម៉ែត្រគូបនៅលើដីទំហំ មួយគីឡូម៉ែត្រការ៉េ នៅភូមិស្រះឈូក ត្រូវបានដុតកម្ទេច ។ ទីនោះបានក្លាយទៅជា វាលផេះពណ៌ស ។ ឈើដែលបានឆេះគឺជាឈើប្រណីត” ។២២១ តាម៉ុក បាន ដឹកនាំប្រជាជនឡើងភ្នំដងរែក និងឆ្លងដែនទៅប្រទេសថៃ ។ កម្លាំងរបស់រដ្ឋាភិបាល បានកាន់កាប់ទីតាំងនៅតាមជើងភ្នំក្បែរច្រកព្រំដែនជាំសាង៉ាំ និងតំបន់អន្លង់វែង ប្រហែលមួយខែកន្លះ ។
ជីវ ចាន់ ដែលជាអតីតនីរសាររបស់វន វ៉េត (ឧបនាយករដ្ឋមន្ត្រីនៃរបប កម្ពុជាប្រជាធិបតេយ្យ និងជារដ្ឋមន្ត្រី ក្រសួងសេដ្ឋកិច្ច) បាននិយាយថា ជីវិត គឺ ពោរពេញទៅដោយការលំបាកវេទនា នៅក្នុងជម្លោះឆ្នាំ១៩៩៣-១៩៩៤ ៖
ខ្ញុំបានស្ពាយកូននៅពីក្រោយខ្នង ហើយរត់ឡើងភ្នំដងរែក ។ ផ្ទះដែលទើប តែសង់ថ្មីរបស់ខ្ញុំ ត្រូវបានដុតបំផ្លាញចោលរាបដល់ដី នៅសល់តែសម្បកខ្ចៅខ្យង ។ យើងបានរត់ភៀសខ្លួនទៅប្រទេសថៃ ។ ដោយសារតែគ្មានមធ្យោបាយដឹកជញ្ជូន ប្រពន្ធខ្ញុំ និងខ្ញុំ បានដឹកគោ ជញ្ជូនកូន និងសម្ភារៈផ្សេងៗឡើងលើភ្នំ ។២២២
បន្ទាប់ពីការកាន់កាប់មួយរយៈពេលខ្លីពីកម្លាំងរបស់រដ្ឋាភិបាល ខ្មែរក្រហម បានវាយបកមកវិញនិងបានកាន់កាប់ អន្លង់វែងសាជាថ្មី ។ នៅពេលធ្វើដំណើរ ត្រឡប់មកវិញខ្មែរក្រហមបានឃើញសាកសពស្អុយរលួយ ជាច្រើននៅកណ្តាល វាល ។ ប្រជាជននាំគ្នាដើរប្រមូលសាកសពទាំងអស់នោះមកដុតចោល ។២២៣ ក្រោយពីសម្អាតសាកសព និងឈរជើងបានរឹងមាំឡើងវិញហើយប្រជាជន ចាប់ផ្តើមសង់ផ្ទះសាជាថ្មី ។
នៅថ្ងៃទី៥ ខែកុម្ភៈ ឆ្នាំ១៩៩៤ កងយោធពលខេមរភូមិន្ទ ដែលជាកងកម្លាំងរដ្ឋាភិបាលចម្រុះរវាង គណបក្សប្រជាជនកម្ពុជា២២៤ និងគណបក្សហ្វ៊ុនស៊ិនប៉ិច បានបើកការវាយប្រហារក្នុងទ្រង់ទ្រាយធំម្តងទៀត និងបានកាន់កាប់តំបន់អន្លង់វែង រយៈពេលខ្លី ។ ជាថ្មីម្តងទៀតកម្លាំងរបស់ខ្មែរក្រហម និងប្រជាជននៅអន្លង់វែង ត្រូវបានបង្ខំឱ្យរត់ភៀសខ្លួនទៅប្រទេសថៃ ។២២៥ ទោះជាយ៉ាងនេះក្តីម្តងនេះខ្មែរក្រហមអាចវាយដណ្តើមយកតំបន់ អន្លង់វែងវិញនៅក្នុងរយៈពេលពីរ សប្តាហ៍ ។២២៦ កងយោធពលខេមរភូមិន្ទជួបប្រទះនឹងការលំបាកជាខ្លាំង ដោយសារ តែតំបន់នោះនៅឆ្ងាយដាច់ស្រយាល និងគ្របដណ្តប់ទៅដោយព្រៃឈើក្រាស់ៗ និងគ្រាប់មីន ។ កងយោធពលខេមរភូមិន្ទទទួលរងគ្រោះពីការវាយប្រហាររបស់ ខ្មែរក្រហម គ្រាប់មីននិងការផ្គត់ផ្គង់ស្បៀងអាហារ មិនគ្រប់គ្រាន់ ។ ការវាយ ប្រហារគ្នាទៅវិញទៅមករវាងកម្លាំងរដ្ឋាភិបាល និងខ្មែរក្រហម បានកើតឡើង ជាប់ជានិច្ច នៅក្នុងរយៈពេលជាង៨ឆ្នាំ ដែលធ្វើឱ្យបទពិសោធនៃការចូលកាន់កាប់តំបន់ ការរត់ភៀសខ្លួន និងការដណ្តើមកាន់កាប់ សាជាថ្មីក្លាយទៅជាផ្នែកមួយ នៃជីវភាពរស់នៅប្រចាំថ្ងៃរបស់ប្រជាជននៅតំបន់អន្លង់វែង ។២២៧
ដោយសារខ្វះខាតអាវុធដើម្បីការពារតំបន់កាន់កាប់របស់ខ្លួនមកដល់ ដំណាក់កាលនេះ ខ្មែរក្រហមបានចាប់ផ្តើមច្នៃគ្រឿងសព្វាវុធ និងគ្រាប់មីន ដោយ ខ្លួនឯង ដោយធ្វើពីសម្បកដប និងកំប៉ុង ។ សូម្បីតែសម្បកដកទឹកក្រូចធម្មតា ក៏អាចក្លាយទៅជាអាវុធដ៏គ្រោះថ្នាក់មួយបានដែរ ។២២៨ ខ្មែរក្រហម ក៏បានពឹងផ្អែក យ៉ាងខ្លាំងទៅលើចម្រូងធ្វើពីឫស្សីដែរ ។ វិធីសាស្ត្រទាំងអស់នេះ បានជួយឱ្យ ខ្មែរក្រហមនៅតំបន់អន្លង់វែង អាចបន្តការប្រយុទ្ធជាមួយកងយោធពលខេមរភូមិន្ទ រហូតដល់ចុងឆ្នាំ១៩៩៨ ។

បន្សុទ្ធកម្មផ្ទៃក្នុង៖ សាច់ហើមសាច់ស្អុយ
នៅក្នុងអំឡុងពេលនៃរបបកម្ពុជាប្រជាធិបតេយ្យ វាជារឿងធម្មតា ដែលកម្មាភិបាលខ្មែរក្រហមក៏ដូចជា ប្រជាជនសាមញ្ញ ត្រូវបានចាប់ខ្លួន និងដាក់ឃុំឃាំង នៅក្នុងគុក ។ របបនេះបានដាក់ចេញនូវផែនការសេដ្ឋកិច្ចមួយ ដែលមិនអាច សម្រេចបាន ហើយនៅពេលដែលផែនការមិនទទួលបានលទ្ធផលតាមការកំណត់មនុស្សម្នាក់ នឹងត្រូវបានដាក់ឱ្យទទួលខុសត្រូវ ។ នៅក្នុងកាលៈទេសៈបែបនេះ កម្មាភិបាលខ្មែរក្រហមថ្នាក់ក្រោម និងថ្នាក់កណ្តាល បានចោទប្រកាន់គ្នាទៅវិញ ទៅមក និងបានចោទប្រជាជនសាមញ្ញ ដើម្បីបំពេញតាមការទាមទាររបស់អង្គការ ក្នុងការស្វែងរកសត្រូវខាងក្នុងភ្នាក់ងារស៊ើបការណ៍សម្ងាត់និងជនដែលធ្វើវិទ្ធង្សនា។ ទោះបីជារបបកម្ពុជា ប្រជាធិបតេយ្យ ដែលដឹកនាំដោយបក្សកុម្មុយនីស្តកម្ពុជា បានដួលរលំនៅឆ្នាំ១៩៧៩ ហើយយ៉ាងណាក៏ដោយ ក៏ការអនុវត្តបែបកុម្មុយនីស្ត ដូចជា ការធ្វើបន្សុទ្ធកម្មទៅលើកម្មាភិបាលគ្រប់លំដាប់ថ្នាក់នៅតែត្រូវបានបន្ត អនុវត្តន៍រហូតដល់ថ្ងៃចុងក្រោយនៃចលនាខ្មែរក្រហមនៅក្នុងតំបន់អន្លង់វែង ។
ប្រជាជន និងកងទ័ព ដែលត្រូវបានចាប់ឃុំឃាំង ឬយកទៅសម្លាប់ចោល ត្រូវបានហៅថា “សាច់ហើមសាច់ស្អុយ” ដែលសំដៅទៅលើជនទាំងឡាយណា ដែលមាននិន្នាការប្រឆាំងទៅនឹងថ្នាក់ដឹកនាំខ្មែរក្រហមឬជនដែលមានបំណងចង់ ផ្តាច់ខ្លួនចុះចូលជាមួយរាជរដ្ឋាភិបាលកម្ពុជា ។ ពាក្យនេះក៏សំដៅទៅលើជនទាំងឡាយណាដែលត្រូវបានចាត់ទុកថា ជាភ្នាក់ងារស៊ើបការណ៍សម្ងាត់របស់វៀតណាម ឬភ្នាក់ងារបស់បរទេស ។ ការឃោសនានយោបាយបានធ្វើ ឱ្យមានការជឿជាក់ថា មានភ្នាក់ងារស៊ើបការណ៍សម្ងាត់ ដែលបង្កប់ខ្លួននៅក្នុងជួរចលនាខ្មែរក្រហម និង ដែលមានបំណងចង់បំផ្លិចបំផ្លាញចលនាខ្មែរក្រហមនៅអន្លង់វែង ។
ពាក្យ “សាច់ហើមសាច់ស្អុយ” នេះ ក៏ត្រូវបានប្រើសម្រាប់ដើម្បីកំណត់អត្តសញ្ញាណសត្រូវផ្សេងៗគ្នា ជាច្រើនទៀតដែរ ។ កងទ័ព និងប្រជាជនដែល ផ្តាច់ខ្លួនចេញពីក្រុមនយោបាយផ្សេងដែលត្រូវបានបង្កើតឡើង បន្ទាប់ពីឆ្នាំ១៩៧៩ ដូចជារណសិរ្សជាតិរំដោះប្រជាពលរដ្ឋខ្មែរ និងក្រុមរាជានិយមហ្វ៊ុនស៊ិនប៉ិច ក៏ត្រូវបានចាត់បញ្ចូល ទៅក្នុងប្រភេទ “សាច់ហើមសាច់ស្អុយ” ។ ជាងនេះទៅទៀតប្រជាជនដែលប្រព្រឹត្តខុសសីលធម៌ ឬអំពើទាំងឡាយដែលប្រឆាំងនឹងមេដឹកនាំ ឬពាក់ព័ន្ធនឹងជំនួញដែលត្រូវបានហាមឃាត់ក៏ត្រូវបានចាត់ទុកថា ជាប្រភេទ “សាច់ហើមសាច់ស្អុយ” ។
ភូមិទួលគ្រួស គឺជាភូមិមួយដែលត្រូវបានស្គាល់ថា ជាកន្លែងសម្រាប់ ប្រមូលផ្តុំ “សាច់ហើមសាច់ស្អុយ” ដែលត្រូវបានចាប់យកមកពីគ្រប់អង្គការ នយោបាយទាំងអស់នៅអន្លង់វែង ។ ភូមិនេះ គឺជាភូមិដាច់ស្រយាល នៅក្នុងព្រៃ ដែលមានចម្ងាយប្រហែល១០គីឡូម៉ែត្រពីទីរួមស្រុកអន្លង់វែង ។ ភូមិនេះ ត្រូវបានរៀបចំឡើងជាជំរំ ប្រមូលផ្តុំ និងជាជំរំសម្រាប់សម្លាប់ប្រជាជនទាំងឡាយណា ដែលត្រូវបានចាត់ទុកថា ជា “សាច់ហើមសាច់ស្អុយ” ឬនិយាយម្យ៉ាងទៀតសម្រាប់ ប្រជាជនដែលបានប្រព្រឹត្តកំហុសឆ្គង និងត្រូវទទួលទោស ។ សាត គឺជាប្រធានភូមិ ទួលគ្រួស ហើយ លន់ សេង គឺជាអនុប្រធាន ។ សាត ទទួលបញ្ជាពីតាម៉ុក ក្នុងការ ចាប់ខ្លួនជនទាំងឡាយណា ដែលត្រូវបានចាត់ទុកថាជាជំពូក “សាច់ហើមសាច់ ស្អុយ”។ នៅភូមិទួលគ្រួសមានគុកក្រោមដីមួយដែលគ្រប់គ្រង ដោយ ម៉េន ។ភូមិទួលគ្រួស ក៏ត្រូវបានស្គាល់ថា ជា “ភូមិចិនយំ” ។ ជនជាតិចិនដែលរស់នៅប្រទេសកម្ពុជាអស់ជាច្រើនជំនាន់ មកហើយនោះ តែងតែប្រកបអាជីវកម្ម សហគ្រាសឬអាជីវកម្មឯកជនដែលប្រជាជនកម្ពុជាទូទៅមិនសូវ ប្រកបរបរបែបនេះ ទេ ។ ដោយសារអាជីវកម្មឯកជនត្រូវបានហាមប្រាមនៅក្នុងរបបកម្ពុជាប្រជា ធិបតេយ្យ និងនៅក្រោមការគ្រប់គ្រងរបស់ខ្មែរក្រហម នៅអន្លង់វែង ជនទាំងឡាយណាដែលត្រូវបានចាប់បានពីបទ ប្រកបអាជីវកម្មទាំងនេះ ត្រូវបានចាត់ទុកថា ជាអ្នកជំនួញជនជាតិចិន ហើយជាលទ្ធផលជននោះនឹង ត្រូវទទួលទណ្ឌកម្ម ។ នៅ អន្លង់វែង ប្រជាជនណាដែលប្រកបរបររកស៊ីរបៀបជនជាតិចិន នឹងត្រូវចាប់ខ្លួន ហើយបញ្ជូនទៅភូមិទួលគ្រួស ។ ប្រជាជននៅក្នុងភូមិនេះ តែងតែស្រែកយំខ្លាំងៗ ហើយសំឡេង និងការរើសអើងទៅលើ “អ្នកជំនួញជនជាតិចិន” បានក្លាយទៅជា ផ្នែកមួយនៃឈ្មោះរបស់ភូមិនេះ ។

មឹប មុំ បានរំលឹកអំពីរឿងរ៉ាវរបស់គាត់ ដែលត្រូវចោទប្រកាន់ថា ជា “សាច់ហើមសាច់ស្អុយ” ថា៖
ប្តីរបស់ខ្ញុំត្រូវបានបញ្ជូនទៅសមរភូមិមុខ ។ នៅខាងក្រោយធ្វើស្រែចម្ការ និងជួយផលិតចម្រូង ។ គេមិនឱ្យយើងរកស៊ីជួញដូរទេ ។ ប៉ុន្តែខ្ញុំបានធ្វើនំបញ្ចុកលក់។ ប្តី និងបងប្រុសរបស់ខ្ញុំចេះនិយាយភាសាថៃ ។ មេបញ្ជាការរបស់ពួកគាត់បាន អនុញ្ញាតឱ្យពួកគាត់ឆ្លងដែនទៅក្នុងទឹកដីថៃ ដើម្បីទិញសម្លៀកបំពាក់ផ្ញើប្រពន្ធ នៅ ពេលពួកគាត់ជិតត្រឡប់មកផ្ទះវិញ ។ បន្ទាប់ពីទទួលបានសម្លៀកបំពាក់ និងសម្ភារៈ ផ្សេងៗទៀត ខ្ញុំបានដើរកាត់ព្រៃដើម្បីយកវាទៅលក់នៅភូមិផ្សេងទៀត ។ ខ្ញុំត្រូវបាន ចាប់ខ្លួន និងត្រូវបានចាត់ទុកថា ជា“សាច់ហើមសាច់ស្អុយ” ។ ប្រសិនបើយើងមិនបាន ផ្តាច់ខ្លួនឱ្យបានឆាប់ទេ ម្ល៉េះខ្ញុំត្រូវបានយកទៅសម្លាប់ចោលបាត់ទៅហើយ ។^២២៩
ដូចប៉ុន្មានឆ្នាំមុនៗដែរ បន្សុទ្ធកម្ម និងការចាប់ខ្លួន ហាក់ដូចជាកើតឡើង ជាបន្តបន្ទាប់ ។ នៅក្នុងរបបកម្ពុជាប្រជាធិបតេយ្យនៅពេលដែលជម្លោះតាមព្រំដែន រវាងវៀតណាម និងកម្ពុជាប្រជាធិបតេយ្យកាន់តែមានភាពតានតឹងឡើង ចំនួន មនុស្សដែលត្រូវបានចាប់ខ្លួនបានកើនឡើងយ៉ាងខ្លាំង ។ ដូចគ្នាដែរ នៅពេលដែល ចំនួនប្រជាជនផ្តាច់ខ្លួន បានកើនឡើងការបែកបាក់នៅក្នុងជួរមេដឹកនាំខ្មែរក្រហម ក៏កាន់តែតានតឹងឡើងដែរ ដែលនាំទៅដល់យុទ្ធនាការនៃការចាប់ខ្លួន និងសម្លាប់។
តាម៉ុក បានហៅកងទ័ពដែលរត់ចេញពីកងពល៥១៩ មកតំបន់អន្លង់វែង ថា ជា “ពួកប៉ារ៉ាទីពីរ” ដែលសំដៅទៅលើកងទ័ពរបស់ហ្វ៊ុនស៊ិនប៉ិច និងឯកសណ្ឋាន យោធាប៉ារ៉ា ។
កងទ័ពភាគច្រើននៅក្នុងកងពលនេះ បានផ្តាច់ខ្លួនចុះចូលជាមួយ រាជរដ្ឋាភិបាលនៅឆ្នាំ១៩៩៦ ជាមួយអៀង សារី ។^២៣០ មេបញ្ជាការមួយចំនួន និងកងទ័ពប្រហែលមួយរយនាក់នៅក្នុងកងពល៩៨០ ក៏ត្រូវបានចាត់ទុកថា ជា ជំពូក “សាច់ហើមសាច់ស្អុយ” ។ អ្នកទាំងអស់នោះរួមមាន យឹម ផាន់ណា, យឹម សាន, នួន ជ្រឿន, លី ស៊ុន និងពើយ សារឿន ។ ទោះជាយ៉ាងនេះក្តី តាម៉ុក មិនបានបញ្ជូន ជនទាំងអស់នោះទៅកាន់ភូមិទួលគ្រួសទេ ដោយសារតែអ្នកទាំងនោះនៅមាន ការគោរព និងការស្មោះស្ម័គ្រពីសំណាក់កងទ័ពនៅក្នុងកងពលរបស់ខ្លួន ។ ផ្ទុយ ទៅវិញ តាម៉ុក បានបញ្ជូនអ្នកទាំងនេះ ទៅកាន់សមរភូមិគ្រោះថ្នាក់បំផុតនៅ ក្នុងខេត្តព្រះវិហារ ដែលនៅទីនោះមេបញ្ជាការទាំងនេះបានជួបប្រយុទ្ធគ្នាយ៉ាង ញឹកញប់ជាមួយកងកម្លាំងរបស់រាជរដ្ឋាភិបាលកម្ពុជា ។^២៣១

ជំពូក១១
ចំណុចចាប់ផ្តើមនៃទីបញ្ចប់
ជម្លោះផ្ទៃក្នុងនៅក្នុងជួរមេដឹកនាំខ្មែរក្រហម

មានហេតុផលជាច្រើន ចំពោះការបែកបាក់ និងឈានទៅរកជម្លោះផ្ទៃក្នុងដែលកើតឡើងនៅក្នុងថ្ងៃចុងក្រោយ នៃចលនាខ្មែរក្រហម ។ ការសម្រេចចិត្តថា តើគួរចូលរួមនៅក្នុងការបោះឆ្នោតឆ្នាំ១៩៩៣ ឬយ៉ាងណា បានបង្កភាពតានតឹង នៅ ក្នុងចំណោមមេដឹកនាំខ្មែរក្រហម ។ ប៉ុល ពត ប្រកាន់ខ្ជាប់នូវគំនិតដែលថា កងកម្លាំង និងចារកិច្ចរបស់វៀតណាមបានជ្រាបចូលទៅក្នុងប្រព័ន្ធរដ្ឋបាលទាំងអស់របស់ រដ្ឋកម្ពុជា។ ជាងនេះទៅទៀត ប៉ុល ពតនៅតែជឿជាក់ថាខ្មែរក្រហមអាចដណ្តើមយក កម្ពុជាម្តងទៀតបាន។ ទស្សនៈរបស់ប៉ុល ពត ហាក់មិននៅឆ្ងាយប៉ុន្មានពីការពិតទេ។
ស្ទើរតែភ្លាមៗ បន្ទាប់ពីវៀតណាម បានដកកងទ័ពជាចុងក្រោយចេញពី ប្រទេសកម្ពុជា នៅឆ្នាំ១៩៨៩ សមរភូមិជាយុទ្ធសាស្ត្រសម្រាប់ជោគវាសនា ប្រទេស កម្ពុជាបានផ្លាស់ប្តូរពីដំណាក់កាលយោធាមកដំណាក់កាល នយោបាយវិញ ។ ជា ការពិតណាស់ កម្លាំងកងទ័ពរបស់ភាគីទាំងអស់មានឥទ្ធិពលទៅលើទិដ្ឋភាព នយោបាយ ។ និយាយម្យ៉ាងទៀតអំណាចនយោបាយរបស់ភាគីមួយត្រូវបាន បង្ហាញតាមរយៈការគ្រប់គ្រងទៅលើប្រជាជន ក៏ដូចជាអង្គការយោធារបស់ខ្លួន ។ ប៉ុន្តែទោះបីជាកម្លាំងទ័ពពិតជាមានឥទ្ធិពលទៅលើការទទួលបានការគាំទ្រនៅ ក្នុងការបោះឆ្នោត ដែលត្រូវបានរៀបចំឡើងដោយអង្គការសហប្រជាជាតិយ៉ាងណា ក៏ដោយក៏ជ័យជម្នះជាយុទ្ធសាស្ត្រ មិនមែនស្ថិតនៅលើការប្រយុទ្ធនៅតាមសមរភូមិ នោះទេ ប៉ុន្តែស្ថិតនៅក្នុងទឹកចិត្តរបស់ប្រជាជនកម្ពុជា ។
ភាគីចម្បងៗនៅក្នុងការតស៊ូអំណាចនេះ ដែលរួមមានភាគីគណបក្ស ប្រជាជនកម្ពុជា គណបក្សហ្វ៊ុនស៊ិនប៉ិច និងរណសិរ្សជាតិរំដោះប្រជាពលរដ្ឋខ្មែរ បានមើលឃើញការពិតនេះ និងបានត្រៀមខ្លួនប្រកួតប្រជែង ដើម្បីទទួលបានអំណាច នយោបាយនេះទាំងមុន និងក្រោយការបោះឆ្នោត ។ ផ្ទុយទៅវិញ ថ្នាក់ដឹកនាំ ខ្មែរក្រហម មើលឃើញថា សម្ព័ន្ធភាពរបស់គណបក្សទាំងបីខាងលើគ្រាន់តែជាការ សមគំនិតមួយរបស់អន្តរជាតិតែប៉ុណ្ណោះ ។
សម្រាប់ប៉ុល ពត ការចូលរួមនៅក្នុងការបោះឆ្នោត ប្រៀបដូចជាការ យកក្បាលខ្លួនឯងទៅដាក់ក្នុងមាត់ខ្លា ។ ថ្នាក់ដឹកនាំខ្មែរក្រហម បានធ្វើពហិការ មិនចូលរួមនៅក្នុងការបោះឆ្នោត ។ នៅថ្ងៃទី១៣ ខែមេសា ឆ្នាំ១៩៩៣ គឺ៦សប្តាហ៍ មុនការបោះឆ្នោត ខ្មែរក្រហមបានបិទការិយាល័យរបស់ខ្លួននៅក្នុងទីក្រុងភ្នំពេញ និងបានដកកម្មាភិបាលរបស់ខ្លួនត្រឡប់មកតំបន់ដែលខ្លួនគ្រប់គ្រងវិញ ។ ខ្មែរក្រហម បានបិទច្រកចេញចូលទៅកាន់តំបន់កាន់កាប់របស់ខ្លួនទាំងអស់ និងបានបដិសេធ មិនទម្លាក់អាវុធ ។
មេដឹកនាំខ្មែរក្រហមក៏បានហាមប្រជាជន និងកងទ័ពដែលស្ថិតនៅក្រោម ការគ្រប់គ្រងរបស់ខ្លួនមិនឱ្យទៅបោះឆ្នោត ។ មេដឹកនាំខ្មែរក្រហម បានណែនាំ ប្រជាជនរបស់ខ្លួនថា “បើចូលរួមយើងស្លាប់លឿន បើមិនចូលរួមយើងស្លាប់យឺត”។២៣២ ដោយសារហេតុផលនេះ ខ្មែរក្រហម បានសម្រេចចិត្តបន្តការតស៊ូរបស់ខ្លួនប្រឆាំងនឹងរាជរដ្ឋាភិបាល កម្ពុជា ដែលទើបជាប់ឆ្នោតថ្មីបន្តទៀត ។^២៣៣
បន្ទាប់ពីជោគជ័យនៅក្នុងការបោះឆ្នោតដែលរៀបចំឡើងដោយអង្គការ សហប្រជាជាតិ នៅឆ្នាំ១៩៩៣ រដ្ឋាភិបាលកម្ពុជា ដែលកើតឡើងដោយការ បោះឆ្នោតប្រកបដោយប្រជាធិបតេយ្យត្រូវបានបង្កើតឡើងដោយមិនបាន ផ្តល់គុណសម្បត្តិអ្វីទាំងអស់ដល់ចលនាខ្មែរក្រហម ។ ម្យ៉ាងខ្មែរក្រហមមានឱកាសតិចតួចណាស់ក្នុងការទទួលបាន ការគាំទ្រផ្នែកនយោបាយ បើប្រៀបធៀបទៅនឹង ការគាំទ្រផ្នែកយោធា ។ ម្យ៉ាងទៀត លទ្ធភាពដែលខ្មែរក្រហម អាចគ្រប់គ្រង អំណាចបានវិញ គឺស្ទើរគ្មានទាល់តែសោះ ។
នៅថ្ងៃទី៧ ខែកក្កដា ឆ្នាំ១៩៩៤ រដ្ឋសភាជាតិកម្ពុជា បានអនុម័តិច្បាប់ស្តីពី “ការដាក់ខ្មែរក្រហមឱ្យនៅក្រៅច្បាប់” ដែលបានចូលជាធរមាននៅថ្ងៃទី១៥ ខែ កក្កដា ។^២៣៤ ច្បាប់នេះផ្តោតទៅលើតែមេដឹកនាំខ្មែរក្រហម និងកងទ័ពខ្មែរក្រហម តែប៉ុណ្ណោះ ដោយមិនរាប់បញ្ចូលប្រជាជនសាមញ្ញែដលរស់នៅក្រោមការគ្រប់គ្រង របស់ខ្មែរក្រហមទេ ។ នៅក្រោមច្បាប់នេះ អង្គការខ្មែរក្រហម ត្រូវបានចាត់ទុកថា ជាអង្គការខុសច្បាប់ ហើយមេដឹកនាំខ្មែរក្រហមអាចប្រឈមមុខនឹងការកាត់ទោស ឱ្យជាប់គុកពី១០ឆ្នាំទៅមួយជីវិត ។^២៣៥

ប៉ុល ពត ជឿជាក់ថា មិនមានសង្ឃឹមសម្រាប់ដំណោះស្រាយសន្តិភាព និង ការផ្សះផ្សាទៅថ្ងៃអនាគតទេ ។ ដូច្នេះ មេដឹកនាំខ្មែរក្រហមបានសម្រេចថា ជម្រើស តែមួយគត់គឺបន្តការធ្វើសង្គ្រាម ។ នៅក្នុងដំណាក់កាលនេះ ខ្មែរក្រហមបន្តរស់នៅ ដោយភាពភ័យខ្លាច ហើយក៏មិនស្ថិតនៅក្នុងស្ថានភាពមួយរឹងមាំនោះដែរ ។ អតីត សម្ព័ន្ធមិត្តនយោបាយពីររបស់ខ្មែរក្រហម គឺហ្វ៊ុនស៊ិនប៉ិច និងរណសិរ្សជាតិរំដោះ ប្រជាពលរដ្ឋខ្មែរ^២៣៦ ត្រូវអនុវត្តន៍តាមកាតព្វកិច្ចដែលមានចែងនៅក្នុងសន្ធិសញ្ញា សន្តិភាពទីក្រុងប៉ារីស និងមិនអាចបន្តសហការជាមួយ ខ្មែរក្រហមបានទៀតទេ ។
ការផ្តាច់ជំនួយអន្តរជាតិបន្ទាប់ពីឆ្នាំ១៩៩៣ បានជំរុញឱ្យមេដឹកនាំ ខ្មែរក្រហមធ្វើវិមជ្ឈការកម្លាំងរបស់ខ្លួន ។ ដូចដែលបានលើកឡើងខ្មែរក្រហម បានបាត់បង់ជំនួយបរទេសស្ទើរតែទាំងអស់ បន្ទាប់ពីឆ្នាំ១៩៩១ ។ ក្រៅពីអាជីវកម្ម ក្រៅផ្លូវការជាមួយថៃ ខ្មែរក្រហមរស់នៅដោយពឹងផ្អែកទាំងស្រុងទៅលើធនធាន ដែលខ្លួនមាន ។^២៣៧នៅពេលកម្លាំងខ្មែរក្រហមទទួលបន្ទុកកាន់តែធ្ងន់ជាងមុន សម្រាប់ជីវភាពរស់នៅរបស់ខ្លួន ជម្លោះផ្នែកសេដ្ឋកិច្ច និងក្រោយមកជម្លោះ នយោបាយ បានកើតឡើងនៅក្នុងចលនានេះ ។ ដោយត្រូវរស់នៅដោយខ្លួនឯង ចលនាខ្មែរក្រហមបានបែកបាក់ទៅជាក្រុមតូចៗនៅតាមតំបន់ផ្សេងៗ ដែលបានបង្កើតជាបក្ខពួកនិយម ។ បន្ថែមពីលើនេះ រាជរដ្ឋាភិបាលកម្ពុជា បានឆ្លៀតឱកាសទាញយកប្រយោជន៍ពីការបែកបាក់នេះដោយជំរុញឱ្យមាន ការផ្តាច់ខ្លួន ។ នៅពេល ដែលការផ្តាច់ខ្លួនកាន់តែកើនឡើង មេដឹកនាំខ្មែរក្រហមកាន់តែធ្លាក់ចូលទៅក្នុង ភាពឯកោ និងចាប់ផ្តើមសង្ស័យគ្នាទៅវិញទៅមក ។ ជាលទ្ធផលមេដឹកនាំ ខ្មែរក្រហម ចាប់ផ្តើមវាយប្រហារគ្នា ។
ក្នុងចំណោមក្រុមខ្មែរក្រហមទាំងអស់ តាម៉ុក គឺជាមេដឹកនាំដែលជោគជ័យជាងគេនៅក្នុងការរៀបចំសេដ្ឋកិច្ច អន្លង់វែងឡើងវិញ ដែលអាចរស់រានបានដោយ មិនពឹងផ្អែកទៅលើជំនួយបរទេស ។ តាម៉ុកមិនចង់ពឹងផ្អែកទៅលើ មេដឹកនាំខ្មែរក្រហមផ្សេងទៀតសម្រាប់ការរស់នៅរបស់ខ្លួនឡើយ ។ គឹម ណន បានរំលឹក សម្តីរបស់តាម៉ុក ថា ”នឹងមិនសុំលុយពីអ្នកណាម្នាក់ទេ ។ មានលុយជាច្រើននៅ ភាគ ខាងលិច ។ ប៉ុល ពត មានលុយច្រើនណាស់ ។ ប៉ុន្តែនឹងមិនសុំជំនួយពីគាត់ទេ”។^២៣៨
ទោះជាយ៉ាងនេះក្តីការសម្រេចចិត្តនេះមិនមែនជាបំណងប្រាថ្នារបស់ ប្រជាជននៅអន្លង់វែងទេ ។ ប្រជាជនភាគច្រើន ដែលរស់នៅតំបន់អន្លង់វែង បានលះបង់ពេលវេលាស្ទើរពេញមួយជីវិតរបស់ខ្លួនចូលរួម ក្នុងចលនាតស៊ូកុម្មុយនីស្ត ។ ប្រជាជនមួយចំនួនបានចូលរួមជាមួយខ្មែរក្រហមតាំងពីដើមទសវត្សរ៍ឆ្នាំ១៩៧០ ។ ដូច្នេះប្រជាជនទាំងនោះបានចូល បម្រើខ្មែរក្រហមអស់រយៈពេលជាង២០ឆ្នាំ ។ បន្ទាប់ពីរយៈពេលជាង២០ឆ្នាំ នៃការធ្វើសង្គ្រាមសូម្បីតែកម្មាភិបាល ខ្មែរក្រហម ដែលរឹងរូសបំផុតក៏បានចោទសួរអំពីលទ្ធផលនៃការបន្តធ្វើសង្គ្រាមដែរ ។
កត្តាធំបំផុតនៃជម្លោះផ្ទៃក្នុងរបស់ខ្មែរក្រហម គឺការផ្តាច់ខ្លួនក្នុងទ្រង់ទ្រាយធំរបស់កម្លាំងខ្មែរក្រហមសេសសល់ នៅតំបន់ម៉ាឡៃ និងប៉ៃលិន ។ នៅខែតុលា ឆ្នាំ ១៩៩៦ អៀង សារី បានដឹកនាំកងទ័ពជាង៣ពាន់នាក់ នៅតំបន់ប៉ៃលិន និងម៉ាឡៃ ចុះចូលជាមួយរាជរដ្ឋាភិបាលកម្ពុជា ។^២៣៩ ពិធីផ្តាច់ខ្លួនជាផ្លូវការ ត្រូវបានប្រារឰ ធ្វើឡើងនៅប៉ៃលិន នៅថ្ងៃទី៦ និងនៅម៉ាឡៃ នៅថ្ងៃទី៧ ខែវិច្ឆិកា ឆ្នាំ១៩៩៦ ។ សហរដ្ឋមន្ត្រីក្រសួងការពារជាតិ ទៀ បាញ់ និងទៀ ចំរ៉ាត់ ដែលតំណាងឱ្យ រាជរដ្ឋាភិបាលកម្ពុជា និងអៀង សារី, អ៊ីឈាន និងសុខ ភាព ដែលតំណាងឱ្យភាគី ខ្មែរក្រហម បានចូលរួមធ្វើជាអធិបតីនៅក្នុងពិធីនេះ ។ ក្រោយមកទៀត ការផ្តាច់ខ្លួនក្នុងទ្រង់ទ្រាយតូចផ្សេងៗទៀតបានចាប់ផ្តើម កើតឡើងជាបន្តបន្ទាប់ ។ ការផ្តាច់ខ្លួន ទាំងនោះរួមមាន ការផ្តាច់ខ្លួនរបស់ក្រុមខ្មែរក្រហម នៅសំឡូត^២៤០ កងពល៥១៩ នៅខេត្តបន្ទាយមានជ័យ ដឹកនាំដោយសូ ហុង និងឌុល សារឿន^២៤១និង ក្រុមខ្មែរក្រហម នៅស្រុកវាលវែង ខេត្តពោធិ៍សាត់ ។^២៤២ កែវ សាន មេបញ្ជាការ ខ្មែរក្រហម នៅភ្នំស្រួច និងកែវ ពង្ស មេបញ្ជាការខ្មែរក្រហម នៅភ្នំឱរ៉ាល់ បាន ចុះចូលជាមួយរាជរដ្ឋាភិបាល តាំងពីដើមឆ្នាំ១៩៩៦ ។^២៤៣ នៅថ្ងៃទី១៨ ខែធ្នូ ឆ្នាំ ១៩៩៦ នី កន, សុន ឈុំ និងមាស មុត បានដឹកនាំការផ្តាច់ខ្លួនរបស់កម្លាំង ខ្មែរក្រហម នៅស្រុកកំរៀង ភ្នំព្រឹក្ស និងសំពៅលូន ចុះចូលជាមួយរាជរដ្ឋាភិបាល កម្ពុជា ។
ការផ្តាច់ខ្លួនទាំងអស់នេះ គឺជាកត្តាចម្បងមួយ ដែលបានបង្ហាញឱ្យឃើញ ពីការធ្លាក់ចុះនៃចលនាខ្មែរក្រហម ។ ការផ្តាច់ខ្លួន គឺជាការវាយបំបាក់ផ្នែកស្មារតី និងក៏ដូចជាការផ្តួលរំលំផ្នែកយោធា ។ នៅទីបំផុតការផ្តាច់ខ្លួននេះ បានបង្កឱ្យមាន ការបែកបាក់ផ្ទៃក្នុងនៅក្នុងរង្វង់មេដឹកនាំខ្មែរក្រហម ដែលនឹងនាំទៅដល់ការដួល រលំរបស់ចលនាខ្មែរក្រហម ។

ជំពូក១២
ជម្លោះរវាងប៉ុល ពត និងតាម៉ុក

ជម្លោះរវាងប៉ុល ពត និងតា ម៉ុក ចាប់ផ្តើមនៅពេលមានការផ្តាច់ខ្លួននៅ ប៉ៃលិន និងម៉ាឡៃ ។ ប៉ុល ពត ជឿជាក់ថា អៀង សារី, អ៊ី ឈាន និងសុខ ភាព អាច នឹងវិលត្រឡប់មកចូលរួមជាមួយចលនារបស់ខ្លួនវិញ ។ នៅដើមខែតុលា ឆ្នាំ១៩៩៦ ប៉ុល ពត បានបញ្ជាឱ្យតាម៉ុក និងនួន ជា ទៅដោះស្រាយបញ្ហាផ្តាច់ខ្លួននៅប៉ៃលិន និងម៉ាឡៃ ។
ទទួលបានបញ្ជារបស់ប៉ុល ពត តាម៉ុក និងនួន ជា បានធ្វើដំណើរទៅប៉ៃលិន ដោយពុំមានកងទ័ពទៅជាមួយទេ ។ មានតែអង្គរក្សពីរបីនាក់ប៉ុណ្ណោះ ដែលបាន អមដំណើរ តាម៉ុក និងនួន ជា ។ ប៉ុល ពត បានដឹងថា មេបញ្ជាការកងទ័ពរបស់ អៀង សារី បានកាន់កាប់សិទ្ធិកងទ័ពទាំងស្រុងនៅប៉ៃលិន ។ ដូច្នេះ ប្រសិនបើជម្លោះ កើតឡើង តាម៉ុក និងនួន ជា នឹងពិបាកក្នុងការវិលត្រឡប់មកវិញ ។^២៤៤
តាម៉ុក និងនួន ជា មិនសម្រេចបានលទ្ធផលនៅក្នុងបេសកកម្មនេះទេ ដែលបានធ្វីឱ្យប៉ុល ពត ខឹងសម្បាទៅវិញ ។ តាម៉ុក និងនួន ជា មិនត្រឹមតែមិនអាច បញ្ចុះបញ្ចូលកម្លាំងខ្មែរក្រហមនៅប៉ៃលិន និងម៉ាឡៃឱ្យវិលត្រឡប់មកវិញបាន នោះទេ ថែមទាំងត្រូវបានបណ្តេញចេញពីតំបន់នោះថែមទៀតផង ។ អ្នកទាំងពីរ បានរត់មកសំឡូត ហើយបានជួបជាមួយសុន សេន ។ មេដឹកនាំទាំង៣រូប បានធ្វើ ដំណើរត្រឡប់មកអន្លង់វែងជាមួយគ្នាតាមប្រទេសថៃ ។ ម៉ៅ ដែលជាអង្គរក្សជំនិត របស់តាម៉ុក បានអៀវតាម៉ុក ដោយសារតាម៉ុក ពិការជើងម្ខាង និងមិនអាចដើរ ដោយខ្លួនឯងបាន ។ ជាការតបស្នងនូវភាពស្មោះត្រង់របស់កងទ័ព សុន សេន បានប្រគល់លុយមួយបង្វេចឱ្យ ទៅកងទ័ពទាំងនោះ ដែលបានជួយជូនពួកខ្លួនទៅដល់ ប្រទេសថៃ ដោយសុវត្ថិភាព ។ សហនាយករដ្ឋមន្ត្រី សម្តេចក្រុមព្រះ នរោត្តម រណឬទ្ធិ និងសម្តេចហ៊ុន សែន បានស្នើសុំទៅអាជ្ញាធរថៃ ឱ្យចាប់ខ្លួនតាម៉ុក, នួន ជា និងសុន សេន ។ ប៉ុន្តែអាជ្ញាធរថៃ មិនបានធ្វើតាមសំណើនេះទេ ហើយតាម៉ុក, នួន ជា និងសុន សេន បានធ្វើដំណើរត្រឡប់មកអន្លង់វែងវិញដោយគ្មានឧបសគ្គ អ្វីទាំងអស់ ។
ពេលធ្វើដំណើរមកដល់ព្រំដែនថៃ ម៉ៅ (អង្គរក្សរបស់ តាម៉ុក) បានទូរស័ព្ទមកអន្លង់វែងដោយបានស្នើសុំឡានមួយ គ្រឿងមកទទួលតាម៉ុក, នួន ជា និងសុន សេន ត្រឡប់មកតំបន់កាន់កាប់វិញ ។ ជាជាងទទួលបានជំនួយ ម៉ៅ ត្រូវបាន ប៉ុល ពត បញ្ជាឱ្យទិញសាំង ដើម្បីដុតសម្លាប់មេដឹកនាំដែលជិះនៅក្នុងឡាននោះ ។ ម៉ៅ ស្គាល់តាម៉ុក តាំងពីនៅក្មេង និងបានបម្រើតាម៉ុក ស្ទើរពេញមួយជីវិតយុវវ័យ របស់គាត់ ។ ម៉ៅ បានបដិសេធមិនធ្វើតាមបញ្ជានេះទេ ។ ផ្ទុយទៅវិញ ម៉ៅ បានជួល រថយន្តមួយគ្រឿងពីថៃ ដើម្បីជូនមេដឹកនាំទាំងបីត្រឡប់មកអន្លង់វែងវិញ ។^២៤៥

ប៉ុល ពត បានធ្វើដំណើរមកជួបតាម៉ុក នៅពេលដែលតាម៉ុក មកផ្ទះរបស់ គាត់នៅពើយតារួន ។ មេដឹកនាំទាំងពីរបានជួបគ្នាអស់រយៈពេលដ៏យូរ និងបាន ឈ្លោះប្រកែកគ្នាខ្លាំងៗ ។ ប៉ុល ពត បានចាប់ខ្លួន និងឃុំឃាំងតាម៉ុក, នួន ជា និង សុន សេន អស់រយៈពេល៦ខែ ចាប់ពីខែតុលា ឆ្នាំ១៩៩៦ ដល់ ខែកុម្ភៈ ឆ្នាំ១៩៩៧។ តាម៉ុក បានរំឭកថា ”ត្រូវបានឃុំខ្លួនអស់រយៈពេល៦ខែ ជាមួយនួន ជា និងសុនសេន ។ យើងស្ថិតនៅក្នុងបន្ទប់ងងឹត និងមិនត្រូវបានអនុញ្ញាតឱ្យដើរទៅណាទេ ។ គិតថា ប្រហែលជាគាត់ខ្លាចធ្លាយព័ត៌មានចេញទៅក្រៅ ។ មិននឹកស្មានថា គេចង់ សម្លាប់យើងសោះ” ។^២៤៦
    
គណៈកម្មាធិការ១៩៖ មេដឹកនាំខ្មែរក្រហមជំនាន់ថ្មី

ទោះបីជាប៉ុល ពត ឃុំឃាំងមេដឹកនាំជាន់ខ្ពស់ទាំងបីយ៉ាងស្ងៀមស្ងាត់ នៅ ក្នុងអំឡុងពេលនោះ ប៉ុល ពត មិនបានសម្លាប់មេដឹកនាំទាំងនោះទេ ដែលអាចនឹង បង្កឱ្យមានជម្លោះ ។ ផ្ទុយទៅវិញ ប៉ុល ពតបានជ្រើសរើស ការដកហូតការគាំទ្រ (ជាពិសេសពីតាម៉ុក) ដោយបានស្នើឱ្យមានការផ្លាស់ប្តូរថ្នាក់ដឹកនាំនៅអន្លង់វែង ។ ប៉ុល ពត បានស្នើថា គ្រប់មេដឹកនាំខ្មែរក្រហមដែលមានវ័យចំណាស់ទាំងអស់ ដែលរួមទាំងតាម៉ុក និងខ្លួនគាត់ផង ត្រូវចូលនិវត្តន៍ និងទុកឱកាសឱ្យអ្នកដឹកនាំ ជំនាន់ក្រោយបន្តការតស៊ូ ។ មេដឹកនាំចាស់ទាំងអស់នឹងធ្វើ ជាទីប្រឹក្សារបស់ចលនា នេះ ។ នៅខែកុម្ភៈ ឆ្នាំ១៩៩៧ ប៉ុល ពត បានរៀបចំមហាសន្និបាតមួយ ដែលមាន អ្នកចូលរួមប្រមាណ៤០០នាក់ ដែលភាគច្រើន គឺជាមេបញ្ជាការកងទ័ព ។ គោល បំណងនៃមហាសន្និបាតនេះ គឺការពិភាក្សាអំពីការផ្ទេរអំណាចពីមេដឹកនាំចាស់ៗ ទៅឱ្យអ្នកជំនាន់ថ្មី ។
ការផ្ទេរអំណាចនឹងត្រូវធ្វើឡើងតាមរយៈការបោះឆ្នោត ។ បេក្ខជនចំនួន១០រូបបានឈរឈ្មោះសម្រាប់ការបោះឆ្នោត ផ្ទេរអំណាចនេះ ដែលរួមមាន សូ សារឿន, មៀច សាន, ខឹម ងុន, ញាន, ហឿន និងខន ។ មៀច- សាន ដែលជាមេបញ្ជាការស្និទ្ធនឹងប៉ុល ពត ទទួលបានសំឡេងគាំទ្រច្រើនជាងគេ។ ទោះជាយ៉ាងនេះក្តី សាន បានសម្រេចចិត្តមិនប្រកួតប្រជែងជាមួយសារឿន ដែល ជាអតីតមេបញ្ជាការរបស់គាត់ និងដែលបានចូលបម្រើ បដិវត្តន៍មុនគាត់ ។ មេដឹកនាំ ជាន់ខ្ពស់ខ្មែរក្រហម បានពិភាក្សាគ្នា និងបានសម្រេចថា សូ សារឿន គឺជាមេដឹកនាំ ជំនាន់ថ្មីរបស់ចលនាខ្មែរក្រហម ។ ប៉ុន្តែ តាម៉ុក ចង់ឱ្យខឹម ងុន (ឬសមមិត្ត៤២) ដែល ជាមេបញ្ជាការស្និទ្ធនឹងគាត់ធ្វើជាមេដឹកនាំវិញ ។

បន្ទាប់ពីការបោះឆ្នោតនៅក្នុងមហាសន្និបាតរួចមក ប៉ុល ពត បានបង្កើត គណៈកម្មាធិការមួយដែលមានសមាជិក ១០នាក់ ។ គណៈកម្មាធិការនោះមាន ឈ្មោះថា “គណៈកម្មាធិការ១៩” ដែលដឹកនាំដោយសូ សារឿន ដែលបានក្លាយទៅ ជាអគ្គមេបញ្ជាការកងទ័ពនៅតំបន់អន្លង់វែង ។ ទីបញ្ជាការរបស់សារឿន មាន ទីតាំងនៅឃុំព្រះប្រឡាយ ស្រុកត្រពាំងប្រាសាទ ។ សារឿន និងខឹម ងុន មិនចុះ សម្រុងនឹងគ្នាទេ ។ សារឿន មានបំណងចង់ប្រមូលផ្តុំអំណាច ដោយកម្ចាត់មេទ័ព ខ្លាំងៗ ដែលស្និទ្ធនឹងតាម៉ុក ។ មេទ័ពល្បីៗរបស់តាម៉ុក (ដូចជា ខឹម ងុន, ឡុង ទេម និងយឹម ផាន់ណា) នឹងត្រូវបានដកហូតសិទ្ធិកងទ័ព និងត្រូវបានតែងតាំងឱ្យកាន់ ការងាររដ្ឋបាលជំនួសវិញ ។
តាម៉ុក បានប្រឆាំងទៅនឹងគំនិតផ្តួចផ្តើមនេះ ។ តាម៉ុក យល់ឃើញថា កិច្ចការទាំងអស់នេះ គឺជាយុទ្ធសាស្ត្ររបស់ប៉ុល ពត ក្នុងការប្រមូលផ្តុំអំណាចនៅ អន្លង់វែង ។^២៤៧ នៅពេលកម្លាំងរបស់ប៉ុល ពត ត្រូវបានបញ្ជូនទៅក្នុងប្រទេសទៅ ធ្វើការតាមតំបន់ឆ្ងាយៗ កម្លាំងរបស់តាម៉ុក ភាគច្រើនឈរជើងនៅក្បែរតំបន់ អន្លង់វែង ។ ស្ថានភាពបែបនេះ អនុញ្ញាតឱ្យតាម៉ុក អាចរារាំងដំណើរការរបស់ គណៈកម្មាធិការ១៩ និងបន្តគ្រប់គ្រងអំណាចនៅអន្លង់វែង ។ បន្ទាប់ពីមហា សន្និបាត នៅខែកុម្ភៈនោះមក តាម៉ុក បានចាប់ផ្តើមធ្វើការចរចាសាជាថ្មីជាមួយ រាជរដ្ឋាភិបាល តាមរយៈគណបក្សហ្វ៊ុនស៊ិនប៉ិច ។ នៅក្នុងការចរចានេះ តាម៉ុក បានយល់ព្រមជាគោលការណ៍ថា ប៉ុល ពត នឹងមិនមានសំឡេងអ្វីទាំងអស់ នៅក្នុងកិច្ចចរចាសម្បទាននយោបាយជាមួយរាជរដ្ឋាភិបាលកម្ពុជា ។

ការសម្លាប់សុន សេន
នៅថ្ងៃទី៩ ខែមិថុនា ឆ្នាំ១៩៩៧ សុន សេន ដែលជាជនបដិវត្តន៍ដ៏យូរឆ្នាំ មួយរូបរបស់ ប៉ុល ពត ត្រូវបានសម្លាប់យ៉ាងព្រៃផ្សៃ ។^២៤៨ ជាងនេះទៅទៀត សមាជិកគ្រួសារ ចំនួន១០នាក់ទៀត ដែលរួមមានយ៉ុន យ៉ាត (ប្រពន្ធរបស់សុន សេន និងជារដ្ឋមន្ត្រីក្រសួងវប្បធម៌ អប់រំ និងសិក្សាជាតិ) កូនស្រីពីរនាក់ ចៅប្រុស អាយុ៥ឆ្នាំម្នាក់ អ្នកបើករថយន្តម្នាក់ និងនីរសារម្នាក់ ត្រូវបានសម្លាប់ទាំងអស់ ។ ការសម្លាប់សុន សេន គឺជាព្រឹត្តិការណ៍ចុងក្រោយ មួយនៃថ្ងៃចុងក្រោយនៃចលនា ខ្មែរក្រហម នៅអន្លង់វែង ។
នៅយប់នៃការសម្លាប់សុន សេន គឺប៉ុល ពត បានសុំឱ្យមានការប្រជុំមួយជាមួយសុន សេន ។ ប៉ុន្តែសុន សេន បានបដិសេធការប្រជុំនោះ ។ យ៉ុន យ៉ាត បានប្រាប់ ទៅនីរសារថា វាយប់ជ្រៅពេកហើយសុំពន្យារពេលប្រជុំទៅព្រឹក នៃថ្ងៃបន្ទាប់វិញ ។ ^២៤៩ ប៉ុល ពត បានបញ្ជាឱ្យមេទ័ពរបស់គាត់ សូ សារឿន សម្លាប់សុន សេន និងប្រពន្ធ ដែលកំពុងស្នាក់នៅក្នុងផ្ទះដែលតាម៉ុក សង់ឱ្យនៅក្បែរពើយតារួន ។ សារឿនបានដឹកនាំកម្លាំងប្រមាណពី២០ ទៅ៣០នាក់ ទៅផ្ទះសុន សេន នៅវេលា ម៉ោងប្រហែល១១យប់ ។ កងទ័ពបានស្រែកហៅសុន សេន និងប្រពន្ធ ឱ្យចេញ មកខាងក្រៅផ្ទះ ហើយបានបាញ់សម្លាប់អ្នកទាំងពីរ ។^២៥០ សារឿន បានអនុវត្តន៍ លើសពីបញ្ជារបស់ប៉ុល ពត ដោយបានសម្លាប់សាច់ញាតិរបស់សុន សេន ចោល ទាំងអស់ ។^២៥១ មានការជឿជាក់ថា កូនស្រីទាំងពីររបស់សុន សេន ត្រូវបានរំលោភ មុននឹងសម្លាប់ ។ ឡិ រិន អតីតកងទ័ពនៅក្នុងកងពល៩១២ បានឃើញសាកសព របស់ស្ត្រីទាំងពីរ ដែលត្រូវបានទុកចោលអាក្រាតកាយ នៅលើផ្ទាំងថ្ម ដោយនៅ ខ្លួនមានតែខោក្នុងប៉ុណ្ណោះ ។^២៥២ អាក្រក់ជាងនេះទៅទៀត កងទ័ពបានបើកឡាន កិនពីលើសាកសពទាំងនោះ ដែលបណ្តាលឱ្យសាកសពប្រេះលលាដ៏ក្បាល និង បាក់ដៃ ជើងជាបំណែក ។

សាកសពរបស់សុន សេន និងសាកសពក្រុមគ្រួសារទាំងអស់ ត្រូវបាន យកទៅបូជាជាមួយគ្នា នៅទីតាំងមួយ ដែលបច្ចុប្បន្នក្លាយទៅជាវត្តស្រះឈូក ។ ប្រជាជនរាប់រយនាក់ដែលរស់នៅក្បែរនោះ បានមកមើលការបូជាសពនេះ ។ បន្ទាប់ពីបូជារួច ឆ្អឹង និងផេះ ត្រូវបានកប់នៅក្បែរនោះ ។ កន្លែងបូជាសពនៅមិន ឆ្ងាយប៉ុន្មានពីចេតិយរបស់តាម៉ុក ទេ ។ ដោយសារតែមិនមានសញ្ញាសម្គាល់ ច្បាស់លាស់កន្លែងបូជានេះអាចត្រូវបានសម្គាល់តាមរយៈដំបូក ដីតូចៗពីរបីនៅទីនេះ ។^២៥៣

បន្ទាប់ពីទទួលបានដំណឹងអំពីការស្លាប់របស់សុន សេន តាម៉ុក បានធ្វើការ សន្និដ្ឋានថា ប៉ុល ពត មានបំណងចង់សម្លាប់គាត់នៅក្នុងការធ្វើបន្សុទ្ធកម្មរួម ។ តាម៉ុក ខឹងនឹងប៉ុល ពត និងសូ សារឿន យ៉ាងខ្លាំង និងបានកោះប្រជុំជាបន្ទាន់មួយ ជាមួយមេបញ្ជាការកងទ័ព នៅផ្ទះរបស់គាត់ក្បែរមាត់ទឹក ។ តាម៉ុក បានប្រាប់ទៅ មេទ័ពទាំងអស់ថា ប៉ុល ពត និងសូ សារឿន មានបំណងចង់សម្លាប់គាត់ និង ចង់ធ្វើជាស្តេចនៅអន្លង់វែង ។ តាម៉ុក បានប្រាប់មេទ័ពរបស់គាត់ឱ្យត្រៀមខ្លួនធ្វើ សង្គ្រាមជាមួយប៉ុល ពត ។
    
ការប្រយុទ្ធរវាងប៉ុល ពត និងតាម៉ុក
ការស្លាប់របស់សុន សេន បានបង្កឱ្យមានការប៉ះទង្គិចគ្នាចំនួន៥ថ្ងៃ នៅ អន្លង់វែង ។ នៅចន្លោះពីថ្ងៃទី១០ទៅថ្ងៃទី១៤ ខែមិថុនា ឆ្នាំ១៩៩៧ កងទ័ពដែល ស្មោះត្រង់នឹងតាម៉ុក បានប៉ះទង្គិចគ្នាជាមួយកងទ័ពដែលស្មោះត្រង់នឹងប៉ុល ពត ។

នៅយប់ថ្ងៃទី៩ ខែមិថុនា តាម៉ុក បានបញ្ជាឱ្យប្រមូលផ្តុំកម្លាំងទាំងអស់ របស់គាត់ ដើម្បីវាយដណ្តើមយកសាកសព របស់សុន សេន និងក្រុមគ្រួសារ ដែល ក្រោយមករូបថតរបស់សាកសពទាំងនោះត្រូវបានប្រើប្រាស់សម្រាប់ធ្វើការ ឃោសនា ។ នៅថ្ងៃទី១០ ខែមិថុនា ប្រហែលម៉ោង៧ព្រឹក តាម៉ុក និងកងកម្លាំង របស់គាត់បានផ្សព្វផ្សាយការ សម្លាប់សុន សេន ជាសាធារណៈ ដើម្បីប្រមូលការ គាំទ្រពីកងទ័ព និងប្រជាជន ។ តាម៉ុកបានប្រកាសប្រាប់ ប្រជាជនថា សុន សេន និង ក្រុមគ្រួសារទាំងអស់ត្រូវបានសម្លាប់ ។ ជាមួយនឹងរូបថតសាកសពរបស់សុន សេន ជាភ័ស្តុតាង តាម៉ុក បានអំពាវនាវដល់ប្រជាជនឱ្យចូលរួមជាមួយគាត់ ដើម្បីធ្វើការ តស៊ូប្រឆាំងនឹងប៉ុល ពត ។
តា ម៉ុក បានបញ្ជាឱ្យកងពល៩៨០ និងកងពល៩១២ ចាប់ខ្លួនប៉ុល ពត និងបក្ខពួក ។^២៥៤ ឡុង ទេម, សាន់ គង់, យឹម ផាន់ណា, យឹម ពែម និងម៉ុន ត្រូវបាន ចាត់តាំងឱ្យទទួលខុសត្រូវក្នុងការដឹកនាំកម្លាំងរបស់តាម៉ុក ប្រយុទ្ធជាមួយនឹងកម្លាំង របស់ប៉ុល ពត ដែលរួមមានកងពល៨០១របស់សូ សារឿន និងកងពល៩២០ របស់មៀច សាន ។ តាម៉ុក ក៏បានសុំជំនួយពីញឹក ប៊ុនឆៃ (ដែលជាមេបញ្ជាការ កងទ័ពរបស់ហ្វ៊ុនស៊ិនប៉ិច) ដែលបានដឹកជញ្ជូនគ្រឿងសព្វាវុធតាមឧទ្ធម្ភាគចក្រ ពីទីតាំងយោធានៅអូរស្មាច់ មកឱ្យកម្លាំងរបស់តាម៉ុក នៅអន្លង់វែង ។ កងទ័ព១៥ នាក់ ត្រូវបានចាត់តាំងឱ្យការពារឃ្លាំងកណ្តាលដែលជាឃ្លាំងផ្គត់ផ្គង់សម្ភារៈ សំខាន់ៗរបស់តំបន់អន្លង់វែង ។ ការងាររបស់កងទ័ពទាំងអស់នេះ គឺត្រូវប្តូរផ្តាច់ ការពារកុំឱ្យឃ្លាំងនេះ ធ្លាក់ទៅក្នុងដៃរបស់កងកម្លាំងរបស់ប៉ុល ពត ។
ឆ្លើយតបទៅនឹងការឃោសនារបស់តាម៉ុក គឺ ប៉ុល ពត បានវាយប្រហារ តាម៉ុក តាមវិទ្យុ ។ ប៉ុល ពត បានចោទប្រកាន់កងកម្លាំងរបស់តាម៉ុក ថា ក្បត់ជាតិ ។ ខៀវ សំផន ក៏បានចូលរួមនៅក្នុងជម្លោះនោះដែរ ។ នៅថ្ងៃទី១១ ខែមិថុនា ខៀវ- សំផន បានអានសេចក្តីប្រកាសរបស់ប៉ុល ពត តាមវិទ្យុ ដោយបានចោទប្រកាន់សុន សេន ថា បានក្បត់នឹងចលនា និងជាភ្នាក់ងារស៊ើបការណ៍សម្ងាត់របស់ “រដ្ឋាភិបាល អាយ៉ងយួន” នៅទីក្រុងភ្នំពេញ ។
នៅក្នុងអំឡុងពេលនៃជម្លោះ ប្រជាជនមិនត្រូវបានអនុញ្ញាតឱ្យដើរហើរ ដោយសេរីនៅពេលយប់ទេ ។ ផ្លូវត្រូវបានបិទ នៅម៉ោង៥ឬ៦ល្ងាច ។ ប្រជាជនបាន ឃើញកងទ័ពចល័តទៅមកនៅអន្លង់វែង នៅរៀងរាល់ល្ងាច ដែលធ្វើឱ្យប្រជាជន មានការភ័យខ្លាច ។ ការប្រយុទ្ធគ្នានេះ គឺជាការវាយប្រហារយ៉ាងដំណំទៅលើ ទស្សនៈរបស់ប្រជាជន ។ នៅក្នុងន័យមួយ ភាពតានតឹងតែងតែកើតមានរវាងក្រុម ផ្សេងៗគ្នា ។ ប៉ុន្តែការប្រយុទ្ធគ្នាជាចំហបែបនេះ បានបញ្ជាក់អំពីការខ្វះសាមគ្គីភាព នៅក្នុងចលនាខ្មែរក្រហម និងបានបំផ្លាញសេចក្តីទុកចិត្តរបស់ប្រជាជនទៅលើ មេដឹកនាំរបស់ខ្លួន ។ យ៉ក់ ហម ដែលជាកម្មករនៅរោងចក្រអារឈើរបស់តាម៉ុក បានបង្ហាញអំពីអារម្មណ៍របស់គាត់ បន្ទាប់ពីបានដឹងអំពីការសម្លាប់សុន សេន។
នៅពេលដែលខ្ញុំឃើញមេដឹកនាំខ្មែរក្រហមប្រយុទ្ធគ្នាដោយបើកចំហ បែបនេះ ខ្ញុំបានបាត់បង់ការជឿជាក់ទាំង អស់ទៅលើពួកគាត់ ។ ខ្ញុំមិនដឹងថា តើខ្ញុំ អាចបន្តធ្វើការ និងរស់នៅជាមួយគាត់បានដោយរបៀបណានោះទេ ។ ខ្ញុំយល់ ឃើញថា មធ្យោបាយតែមួយគត់ ដែលអាចទទួលបានសុភមង្គល និងសុវត្ថិភាព គឺការចុះចូលជាមួយ រដ្ឋាភិបាល ។ ការប្រយុទ្ធ ការបាញ់ និងការសម្លាប់គ្នាបង្កតែ ភាពតានតឹងតែប៉ុណ្ណោះ ។ ជឿជាក់ថា ជីវិតបែបនេះ គឺគ្មានអនាគតទេ ។ យើង រស់នៅក្នុងអង្គភាព និងកងខុសៗគ្នា ដែលកងនីមួយៗមានមេដឹកនាំម្នាក់ ។ ប៉ុន្តែ មេដឹកនាំរបស់យើងមិនចុះសម្រុងនឹងគ្នានោះទេ ។ ដូច្នេះ យើងមិនអាចរស់នៅ ជាមួយគ្នា ដោយសន្តិភាពបានទេ ។ រៀងរាល់ឆ្នាំ យើងតស៊ូជាមួយនឹងសង្គ្រាម និងបញ្ហាជាប់ជានិច្ច ។ យើងប្រយុទ្ធជាមួយរដ្ឋាភិបាល និងទទួលបញ្ជា ឱ្យដុតផ្ទះ របស់ខ្លួនឯងចោល ។ ប៉ុន្តែអ្វីដែលយើងចង់បាន គឺការវិលត្រឡប់ទៅភូមិរបស់ យើងវិញ ។ យើងមានការធុញទ្រាន់នឹងសង្គ្រាមខ្លាំងណាស់ ។ ដោយសារតែកត្តា ទាំងអស់នេះហើយ បានជាខ្ញុំយល់ឃើញថា សុភមង្គលអាចសម្រេចបានលុះត្រាតែយើងចុះចូលជាមួយរដ្ឋាភិបាល ។^២៥៥ បន្ទាប់ពីប្រយុទ្ធគ្នាអស់រយៈពេល ៥ថ្ងៃ ប៉ុល ពត បានបញ្ជាឱ្យសូ សារឿន, មៀច សាន និងមេបញ្ជាការដែលស្មោះត្រង់នឹងខ្លួន ដទៃទៀតទម្លាក់អាវុធ ហើយ ចរចាជាមួយតាម៉ុក ។ ប៉ុល ពត មានបំណង បញ្ចុះបញ្ចូល តាម៉ុក ឱ្យបញ្ចប់ការ ប្រយុទ្ធគ្នា ដោយសារតែប៉ុល ពតយល់ឃើញថា បើនៅបន្តប្រយុទ្ធតទៅទៀត “សត្រូវនឹងទទួលបានផលប្រយោជន៍កាន់តែច្រើន” ។ ជាងនេះទៅទៀត មាន ហេតុផលជាក់ស្តែងក្នុងការបញ្ចប់សង្គ្រាមនេះ ។ ទោះបី ជាប៉ុល ពត ទទួលបាន ភក្តីភាពពីមេទ័ពរបស់ខ្លួនក៏ដោយ ក៏ប៉ុល ពត ពុំមានធនធាន សេដ្ឋកិច្ចគ្រប់គ្រាន់ក្នុងការបន្តការប្រយុទ្ធតទៅទៀត បានទេ ។ សរុបមកដោយ សារតាម៉ុក គ្រប់គ្រងលើ ដង្ហើមសេដ្ឋកិច្ចទាំងអស់នៅតំបន់អន្លង់វែង ប៉ុល ពត មាន ឱកាសតិចតួចណាស់ក្នុងការទទួលបានជ័យជម្នះពីការប្រយុទ្ធនេះ ។
តាម៉ុក បានចាប់ខ្លួនសូសារឿន និងប្រពន្ធ, មៀចសាន និងកូនប្រុស មៀច សារ៉ាវុធ,ព្រមទាំងមេបញ្ជាការកងទ័ព មួយចំនួន ទៀតដូចជា ឃន, ងួន, សែន, និងខេមរា ដែលសុទ្ធតែជាអ្នកស្មោះត្រង់នឹងប៉ុល ពត ។ អ្នកទាំងនេះ ត្រូវបាន ឃុំឃាំង នៅក្នុងទ្រុងដែក ដែលមានកម្ពស់ប្រហែលមួយម៉ែត្រកន្លះ ។^២៥៦ សមាជិកគ្រួសារដទៃទៀត របស់សារឿន និងសាន ត្រូវបានឃុំខ្លួននៅក្នុងផ្ទះ ។^២៥៧ ពីរខែក្រោយមក សូ សារឿន និងប្រពន្ធ និងមៀច សាន ត្រូវបានកាត់ទោសប្រហារ ជីវិត ។ អ្នកទាំងបី ត្រូវបានកប់ទាំងរស់នៅក្នុងរណ្តៅសាកសពរួម ។^២៥៨

ជំពូក១៣
ការចាប់ខ្លួន និងការកាត់ទោសប៉ុល ពត
ការចាប់ខ្លួនប៉ុល ពត

ប៉ុល ពត, ខៀវ សំផន, នួន ជា, ជួន ជឿន, ចាន់ យូរ៉ាន់, ទេព ឃុនណាល់ ព្រមទាំងទីប្រឹក្សា និងអ្នកនៅក្រោមបង្គាប់មួយចំនួនបានរត់គេចពីកងកម្លាំងរបស់ តាម៉ុក ទៅលាក់ខ្លួននៅក្នុងរូងភ្នំមួយនៅឃុំអូរស្វាយ ស្រុកត្រពាំងប្រាសាទ ។ កងទ័ពមួយចំនួន ដែលបានរត់ភៀសខ្លួន និងតាមការពារប៉ុល ពត គឺជាអតីតកងទ័ព របស់តាម៉ុក ។ ដោយសារតែអស់សង្ឃឹម កងទ័ពទាំងនោះចាប់ផ្តើមរត់ចោលប៉ុល ពត ម្តងម្នាក់ៗ ។ ក្រោយមក កងទ័ពរបស់តាម៉ុក បានរកឃើញកន្លែងលាក់ខ្លួន របស់ប៉ុល ពត ។ កងទ័ពម្នាក់របស់តាម៉ុកដែលបានចូលទៅ ក្នុងរូងភ្នំ ដើម្បីចាប់ ប៉ុល ពត បានឃើញខៀវ សំផន កំពុងចម្អិនអាហារឱ្យប៉ុល ពត ។ នៅពេលដែល កងទ័ពរូបនោះដើរសំដៅទៅរកអ្នកទាំងពីរ ប៉ុល ពត និងខៀវ សំផន បានភ្ជង់ កាំភ្លើងខ្លីដាក់ ប៉ុន្តែមិនបានបាញ់ទេ ។២៥៩ ខៀវ សំផន បម្រុងនឹងបាញ់សម្លាប់ខ្លួនឯង ប៉ុន្តែត្រូវបានដន្លងរបស់គាត់ ដែលជាមេបញ្ជាការរបស់តាម៉ុក ឃាត់ទាន់ ។
ពេលចូលទៅដល់ក្នុងរូងភ្នំ កងទ័ពបាននិយាយទៅកាន់ប៉ុល ពត ដោយ សម្តីសុភាពរាបសារថា ”យើងសុំអញ្ជើញ អ៊ំត្រឡប់ទៅវិញ ។ តា ចង់ជួបអ៊ំ” ។ នៅទីបញ្ចប់ប៉ុល ពត ត្រូវបានចាប់ខ្លួននៅថ្ងៃទី១៩ ខែមិថុនា ឆ្នាំ១៩៩៧ ។ កងទ័ព បានសែងប៉ុល ពត នៅលើអង្រឹង ។២៦០ អ្នកដទៃទៀតដើរដោយជើងត្រឡប់មកវិញ។ ខៀវ សំផន និងនួន ជា បានយំ នៅពេលដើរតាមផ្លូវត្រឡប់មកវិញដោយសារ តែអ្នកទាំងពីរខ្លាចតាម៉ុក សម្លាប់ចោល ។ កងទ័ពបានឃុំឃាំងមេដឹកនាំជាន់ខ្ពស់ ទាំងនោះនៅឃ្លាំងកណ្តាល ។ ក្រោយមកប៉ុល ពត និងមេបញ្ជាការកងទ័ព មួយ ចំនួន ត្រូវបានបញ្ជូនទៅឃុំឃាំងនៅក្បែរច្រកព្រំដែនជាំសាង៉ាំសព្វថ្ងៃ។ ខៀវ សំផន, នួន ជា, ចាន់ យូរ៉ាន់, ជួន ជឿន, និងមេដឹកនាំផ្សេងទៀត ត្រូវបាន ដោះលែង។ ដោយ គ្មានកន្លែងត្រូវទៅឬគេចខ្លួនបាន មេដឹកនាំទាំងនេះ បានបន្តរស់នៅជាមួយ តាម៉ុក រហូតដល់សមាហរណកម្ម នៅឆ្នាំ១៩៩៨ ។

ការខិតខំប្រឹងប្រែងដំបូងរបស់តាម៉ុក ក្នុងការចរចាសន្តិភាព
នៅខែកុម្ភៈ ឆ្នាំ១៩៩៧ តាម៉ុក បានចាប់ផ្តើមការចរចាជាលើកទី១ ជាមួយ គណបក្សហ្វ៊ុនស៊ិនប៉ិច ។ តាម៉ុក បានទាក់ទងជាមួយហែម ប៊ុនហេង ដែលជា អភិបាលរងទី២ ខេត្តសៀមរាប មកពីគណបក្សហ្វ៊ុនស៊ិនប៉ិច ។^២៧៥ ប៉ុល ពត មិនបាន ដឹង អំពីការចរចាដោយសម្ងាត់នេះទេ ។
ការជួបប្រជុំ ត្រូវបានធ្វើឡើងនៅថ្ងៃទី១៤ ខែកុម្ភៈ ឆ្នាំ១៩៩៧ នៅភូមិរមៀតដែលមានចម្ងាយប្រហែល៣៥គីឡូម៉ែត្រ ពីទីរួមស្រុកអន្លង់វែង ។ ហែម- ប៊ុនហេង បានដឹកនាំក្រុមចរចាដែលមានសមាជិក ចំនួន១៥នាក់ ។ ក្រុមអ្នកចរចា របស់តាម៉ុក រួមមាន ណុប សុជាតិ, ឡុង ទេម និងខឹម ងុន ។ ឡុង ទេម និងហែម ប៊ុនហេងធ្លាប់មានទំនាក់ទំនង ជិតស្និទ្ធនឹងគ្នា ។ ប៊ុនហេង គឺជាអតីតមេបញ្ជាការ កងទ័ពរបស់ហ្វ៊ុនស៊ិនប៉ិចនៅក្នុងអំឡុងពេលនៃការតស៊ូប្រឆាំង នឹងវៀតណាម នៅ ទសវត្សរ៍ឆ្នាំ១៩៨០ ។ ប៊ុនហេង ធ្វើការជិតស្និទ្ធជាមួយខ្មែរក្រហម នៅក្នុងក្របខ័ណ្ឌនៃរដ្ឋាភិបាល ចម្រុះកម្ពុជាប្រជាធិបតេយ្យ ។^២៧៦ សុន សេន បង្ហាញជំហរ គាំទ្រចំពោះការចរចានេះ ។
ការចរចានេះមិនត្រូវបានរៀបចំឡើងតែក្នុងគោលបំណងនៃការធ្វើ សមាហរណកម្មចូលរួមជាមួយរាជរដ្ឋាភិបាល តែមួយប៉ុណ្ណោះទេ ។ ប៊ុនហេង ត្រូវបានចាត់តាំងឱ្យប្រគល់ឯកសារមួយច្បាប់ស្តីអំពីការបង្កើតរណសិរ្សរួបរួម ជាតិ^២៧៧ ដែលផ្តួចផ្តើមឡើងដោយគណបក្សហ្វ៊ុនស៊ិនប៉ិច ដើម្បីបញ្ចុះបញ្ចូល ខ្មែរក្រហម នៅតំបន់អន្លង់វែង ឱ្យចូលរួមជាមួយរណសិរ្សនេះ ។^២៧៨
នៅទីបញ្ចប់ កិច្ចប្រជុំនេះបានបញ្ចប់ទៅនៅក្នុងគ្រោះមហន្តរាយ ។^២៧៩ នៅ ពេលដែលការជួបប្រជុំកំពុងតែចាប់ផ្តើម កងទ័ពនៅក្នុងកងពល៨០១ (ជាកងពល ដែលស្មោះស្ម័គ្រនឹងប៉ុល ពត និងដែលស្ថិតនៅក្រោមការគ្រប់គ្រងរបស់សូ- សារឿន) បានបាញ់រះ ដើម្បីបង្អាក់ដំណើរការប្រជុំ ។ ហែម ប៊ុនហេង ត្រូវរបួស ចំជើង និងត្រូវបានចាប់ខ្លួន ហើយបញ្ជូនមកអន្លង់វែង ។ ប៊ុនហេង បានស្លាប់ ដោយសារតែរងរបួសធ្ងន់ធ្ងរពេក ។ អ្នកចរចា១០រូបផ្សេងទៀត រួមមាន ឧត្តមសេនីយ៍ភួង ប៊ុនភឹន និងឧត្តមសេនីយ៍ហង្ស សុចាន់ ដែលមកពីក្រសួង ការពារជាតិ ត្រូវបានសម្លាប់នៅនឹងកន្លែង ។ ឧទ្ធម្ភាគចក្រដែលចតនៅក្បែរកន្លែង ប្រជុំនោះ ត្រូវបានដុតកម្ទេចចោល ។ អ្នកបើកយន្តហោះ៤នាក់ ដែលរង់ចាំនៅ ទីនោះ ត្រូវបានចាប់ខ្លួន និងបញ្ជូនមកឃុំឃាំងនៅអន្លង់វែង ។

កិច្ចខិតខំប្រឹងប្រែងលើកទីពីរក្នុងការចរចា
មិនយូរប៉ុន្មានបន្ទាប់ពីបរាជ័យលើកទី១ ហ្វ៊ុនស៊ិនប៉ិច និងតាម៉ុក ចាប់ផ្តើម ការចរចាជាលើកទី២ ។ ញឹក ប៊ុនឆៃ និងខាន់ សាវឿន (មេបញ្ជាការកងទ័ព ជាន់ខ្ពស់របស់ហ្វ៊ុនស៊ិនប៉ិច) ទុន ចាយ (អភិបាលខេត្តសៀមរាបរបស់ ហ្វ៊ុនស៊ិនប៉ិច) និងឡុង សារិន (លេខាធិការទី២ ប្រចាំស្ថានទូតកម្ពុជានៅទីក្រុងបាងកក របស់ ហ្វ៊ុនស៊ិនប៉ិច) គឺជាក្រុមអ្នកចរចាខាងរដ្ឋាភិបាល ។ ភាគីខ្មែរក្រហមរួមមាន តាម៉ុក, ខៀវ សំផន, ទេព ឃុនណាល់ និងឡុង ទេម ដែលបន្តធ្វើជាផ្លូវទាក់ទងចម្បង សម្រាប់ភាគីទាំងពីរ ។ ការចរចាត្រូវបានប្រព្រឹត្តទៅអស់រយៈពេលជាច្រើន សប្តាហ៍ ។ ហ្វ៊ុនស៊ិនប៉ិច ទាមទារឱ្យដកប៉ុល ពត ចេញពីក្នុងក្របខ័ណ្ឌនៃការចរចា។ ក្រុមអ្នកចរចាខ្មែរក្រហម បានយល់ព្រមចំពោះការទាមទារនោះ ។ តាម៉ុក បាន ទាមទារសិទ្ធិស្វយ័តសម្រាប់តំបន់អន្លង់វែង ដែលប្រហាក់ប្រហែលទៅនឹងអ្វី ដែល ក្រុមខ្មែរក្រហម នៅប៉ៃលិន និងម៉ាឡៃ ទទួលបានដែរ ។ ជាមួយនឹងលក្ខខណ្ឌទាំង អស់នេះ ខ្មែរក្រហមនៅអន្លង់វែង នឹងយល់ព្រមរំលាយរដ្ឋាភិបាលបណ្តោះអាសន្នរបស់ខ្លួន និងគោរពតាមច្បាប់រដ្ឋធម្មនុញ្ញ ។
ផ្ទុយទៅវិញ ប៉ុល ពត ប្រឆាំងដាច់ខាតចំពោះផែនការធ្វើសមាហរណកម្ម និងព្យាយាមរារាំងការចរចានេះ ។ ក្រៅពីការការពារខ្លួនឯង ប៉ុល ពត ហាក់ដូច ជាជឿជាក់ថាការខិតខំប្រឹងប្រែងក្នុងការចរចាសន្តិភាពជាមួយ រដ្ឋាភិបាលនឹង មិនផ្តល់ជាដំណោះស្រាយផ្លែផ្កានោះទេ ។ នៅក្នុងទស្សនៈរបស់ប៉ុល ពតមធ្យោបាយទៅមុខ តែមួយគត់ គឺការបន្តការតស៊ូរហូតដល់ខ្មែរក្រហមដណ្តើម បានប្រទេសទាំងមូលមកវិញ ។
ការចរចាខាងលើបានបរាជ័យដោយសារតែការប្រយុទ្ធគ្នារយៈពេល ៥ថ្ងៃ រវាងកងទ័ពរបស់ប៉ុល ពត និងតាម៉ុក ។ កិច្ចប្រជុំបន្ទាប់ត្រូវបានគ្រោងធ្វើ នៅថ្ងៃទី១០ ខែមិថុនា ប៉ុន្តែត្រូវបានលុបចោលទៅវិញ ដោយសារតែជម្លោះផ្ទៃក្នុង នៅក្នុងជួរខ្មែរក្រហម ។ តាម៉ុក បានសុំជំនួយពីញឹក ប៊ុនឆៃ ដើម្បីផ្តួលរំលំប៉ុល ពត និងស្តារឡើងវិញនូវអ្វីដែលតាម៉ុក ហៅថា ផែនការសម្រាប់ការចរចាសន្តិភាព និង ការផ្សះផ្សាជាតិ ។  ញឹក ប៊ុនឆៃ បានយល់ព្រមហើយបានដឹកជញ្ជូន គ្រឿងសព្វាវុធ តាមឧទ្ធម្ភាគចក្រពីបន្ទាយកងទ័ព នៅអូរស្មាច់ មកឱ្យកម្លាំងរបស់តាម៉ុក ។^២៨០ តាម៉ុក បានពន្លឿនការចរចាបន្ទាប់ពី ប៉ុល ពត និងមេទ័ពជំនិតរបស់គាត់ត្រូវបានចាប់ខ្លួន។ កិច្ចព្រមព្រៀងជាមួយ ហ្វ៊ុនស៊ិនប៉ិច គ្រោងនឹងសម្រេចនៅថ្ងៃទី៤ ខែកក្កដា ឆ្នាំ ១៩៩៧ ។
កងទ័ពរបស់តាម៉ុក យល់ព្រមចុះចូលជាមួយកងទ័ពរដ្ឋាភិបាល និង គោរពច្បាប់រដ្ឋធម្មនុញ្ញរបស់កម្ពុជា និងរចនាសម្ព័ន្ធគ្រប់គ្រងរដ្ឋបាលរបស់ រដ្ឋាភិបាល ។ ជាការតបស្នងតាម៉ុកបានស្នើសុំការលើកលែងទោស ពីព្រះមហាក្សត្រ ដូចគ្នាទៅនឹងការលើកលែងទោសឱ្យអៀង សារី កាលពីឆ្នាំ១៩៩៦ដែរ ។ តាម៉ុកក៏បានស្នើសុំរក្សាទុក រចនាសម្ព័ន្ធរដ្ឋបាល និងយោធានៅអន្លង់វែង ដែលសំណើ ទាំងអស់នេះ ត្រូវបានសម្តេចក្រុមព្រះនរោត្តម រណឬទ្ធិ យល់ព្រម ។^២៨១
ការចរចារវាងហ្វ៊ុនស៊ិនប៉ិច និងតាម៉ុក បានបញ្ឆោះឱ្យមានជម្លោះកើតឡើងរវាងកម្លាំងដែលស្មោះត្រង់នឹងសម្តេច ក្រុមព្រះនរោត្តម រណឬទ្ធិ ដែលជានាយក រដ្ឋមន្ត្រីទី១ និងកម្លាំងដែលស្មោះត្រង់នឹងសម្តេចហ៊ុន សែន ដែលជានាយករដ្ឋមន្ត្រី ទី២ ។^២៨២ នៅថ្ងៃទី៥-៦ ខែកក្កដា ការប្រយុទ្ធគ្នាបានផ្ទុះឡើងនៅទីក្រុងភ្នំពេញ ។ នៅទីបំផុតសម្តេចក្រុមព្រះនរោត្តម រណឬទ្ធិ ត្រូវបានទម្លាក់ចេញពីអំណាច ។ មន្ត្រី រដ្ឋាភិបាលជាន់ខ្ពស់ និងសមាជិកសភាជាច្រើនរបស់ហ្វ៊ុនស៊ិនប៉ិច បានរត់ភៀសខ្លួន ទៅបរទេស ។ មន្ត្រី និងមេទ័ពរបស់ហ្វ៊ុនស៊ិនប៉ិច ជាច្រើន ត្រូវបានសម្លាប់ដោយ គ្មានការជំនុំជម្រះ ។ កម្លាំងបរាជ័យរបស់ហ្វ៊ុនស៊ិនប៉ិច បានរត់គេចខ្លួន និង ប្រមូលផ្តុំកងទ័ពឡើងវិញនៅតាមព្រំដែនថៃ ។ ឧត្តមសេនីយ៍ញឹក ប៊ុនឆៃ បានរត់ ទៅអន្លង់វែង និងស្នើសុំជំនួយ ពីតាម៉ុក ។

ព្រឹត្តិការណ៍ខែកក្កដា ឆ្នាំ១៩៩៧ បានធ្វើឱ្យតាម៉ុក ជឿជាក់ថា កម្លាំង សេសសល់របស់ខ្មែរក្រហម មិនអាចធ្វើការជាមួយរដ្ឋាភិបាលរបស់សម្តេចហ៊ុន សែន បានទៀតទេ ហើយការបន្តការតស៊ូប្រដាប់អាវុធ គឺជាជម្រើសតែមួយគត់ ។ មេបញ្ជាការកងទ័ពរបស់តាម៉ុក មួយចំនួន បានខកចិត្តចំពោះការយល់ឃើញបែប នេះ និងបានចាប់ផ្តើមការចរចា ដើម្បីសន្តិភាពជាលើកទីបី និងជាលើកចុងក្រោយ។
ទោះបីជាការចរចាជាមួយហ្វ៊ុនស៊ិនប៉ិច ត្រូវបរាជ័យ ដោយសារតែ ព្រឹត្តិការណ៍ខែកក្កដា ឆ្នាំ១៩៩៧ យ៉ាងណាក៏ដោយ ក៏តាម៉ុក បានចាប់ផ្តើមកិច្ចខិតខំ ប្រឹងប្រែងចុងក្រោយមួយ តាមរយៈការស្វែងរកការគាំទ្រពីអន្តរជាតិ ដោយបាន អញ្ជើញអ្នកសារព័ត៌មានអាមេរិកាំងមួយក្រុមមកជួបសម្ភាសន៍រយៈពេលបីម៉ោង ជាមួយគាត់, ខៀវ សំផន, នួន ជា និងចាន់ យូរ៉ាន់ នៅឯផ្ទះរបស់គាត់ក្បែរមាត់បឹង។ក្នុងនាមជាអធិរាជសង្គ្រាមនៅតំបន់អន្លង់វែង តាម៉ុក បានរៀបចំអ្វីៗទាំងអស់ ដែលទាក់ទងទៅនឹងការសម្ភាសន៍នោះ ។ ញឹក ប៊ុនឆៃ ក៏មានវត្តមាននៅ ក្នុងអំឡុងពេលសម្ភាសន៍នោះដែរ ។^២៨៣ នៅពេលត្រូវបានចោទសួរថា តើចលនា របស់គាត់អាចបន្តការរស់រានមានជីវិតដោយគ្មានជំនួយបរទេសដោយរបៀបណា តាម៉ុក ឆ្លើយថា ៖

យើងត្រូវតែបន្តការតស៊ូរបស់យើងនិងខិតខំធ្វើការ ។ បើមិនដូច្នោះទេយើង នឹងស្លាប់ ។ តាមពិតទៅតើយើងអាចធ្វើអ្វីបានទៀត? យើងគ្មានជម្រើសនោះទេ។^២៨៤
 
នួន ជា ដែលអង្គុយជាប់នឹងតាម៉ុក បានបន្ថែមថា៖
ប្រទេសកម្ពុជាមានគំរូផ្ទាល់ខ្លួន ។ គំរូនោះ គឺចលនារបស់ប្រជាជន ។ ហេតុដូច្នេះហើយបានជាយើងនៅតែអាចរស់ រានមានជីវិតរហូតដល់សព្វថ្ងៃនេះ ទោះបី ជាយើងមិនមានជំនួយពីបរទេសក៏ដោយ ។ យើងអាចបន្តបានដោយ សារតែ យើងមានការគាំទ្រពីប្រជាកសិករ និងប្រជាជនកម្ពុជាទូទៅ ។

នួន ជា ក៏បានរំលឹកអំពីវគ្គសិក្សានយោបាយដែលខ្លួនធ្លាប់បានបង្រៀន កម្មាភិបាល នៅក្នុងរបបខ្មែរក្រហម ។ នៅចុងបញ្ចប់នៃបទសម្ភាសន៍ តាម៉ុក បានអំពាវនាវសុំជំនួយពីសហរដ្ឋ អាមេរិក ។

មុននឹងទៅ សូមផ្តាំផ្ញើប៉ុណ្ណេះ គឺធ្វើម៉េចស្នើរដ្ឋាភិបាលអាមេរិកជួយជំរុញ និងជួយធ្វើម៉េចឱ្យប្រទេសកម្ពុជាមាន សន្តិភាព ហើយមានរដ្ឋាភិបាលជាតិមួយ ដែល មានគ្រប់ភាគីចូលរួមដោយស្មើភាពគ្មានផ្លូវណាដើរក្រៅពីនេះទេ ។^២៨៥
    
កិច្ចចរចាសន្តិភាព និងការផ្សះផ្សាចុងក្រោយ
មេបញ្ជាការកងពល៩៨០មួយក្រុម ដែលដឹកនាំដោយយឹម ផាន់ណា, យឹម សាន, យឹម ពឹម, នួន ជ្រឿន និងលី សុន បានបន្តការចរចាចុងក្រោយ ដោយសម្ងាត់។ ជំនួសឱ្យការចរចាជាមួយហ្វ៊ុនស៊ិនប៉ិច មេបញ្ជាការទាំងនោះ បានចរចាជាមួយ សម្តេចហ៊ុន សែន ដោយមិនឱ្យដំណឹងដល់តាម៉ុក ។ ផ្នែកមួយនៃ ការជឿទុកចិត ទ្តៅលើកងកម្លាំងរបស់សម្តេចនាយករដ្ឋមន្ត្រីហ៊ុន សែន ដោយសារតែមេបញ្ជាការកងពលខ្មែរក្រហមទាំងនោះធ្លាប់ មានបទពិសោធធ្វើការជាមួយ កម្លាំងរបស់សម្តេច ហ៊ុន សែន ។ នៅក្នុងអំឡុងឆ្ពោះទៅការរៀបចំការបោះឆ្នោត ឆ្នាំ១៩៩៣ យឹម ផាន់ណា និងកម្លាំងរបស់ខ្លួន ធ្លាប់ធ្វើការជិតស្និទ្ធជាមួយមន្ត្រី រដ្ឋាភិបាលរបស់អតីត រដ្ឋកម្ពុជា ។ មេទ័ពខ្មែរក្រហមទាំងនេះ បានបង្កើតទំនាក់ទំនង ល្អជាមួយរដ្ឋាភិបាល ដែលទំនាក់ទំនងនេះ បានជួយសម្រួលដល់ការផ្តួចផ្តើមការចរចាសាជាថ្មី ដើម្បីធ្វើសមាហរណកម្មកងកម្លាំងខ្មែរក្រហមទាំងអស់នៅ អន្លង់វែង ។
ផាន់ណា ក៏ជាបុគ្គលមួយរូបដែលមានឥទ្ធិពលនៅក្នុងជួរខ្មែរក្រហម ។ គាត់ទទួលបានការគាំទ្រស្ទើរតែទាំងស្រុង ពីកម្លាំងនៅក្នុងកងពល៩៨០ ។ នៅ ពេលរៀបផ្តាច់ខ្លួនចូលរួមជាមួយរាជរដ្ឋាភិបាល គាត់បានអះអាងថា គាត់អាច ប្រមូលបានយ៉ាងតិច៦០ភាគរយ នៃកម្លាំងកងទ័ព និងប្រជាជននៅអន្លង់វែង។២៨៦ អ្នកដែលចូលរួមជាមួយគាត់ ដទៃទៀតរួមមាន យឹម ពឹម និងកែ ពក ដែលជាអតីត មេបញ្ជាការកងពល៤១៧ និងមេបញ្ជាការកងទ័ពមួយ ចំនួនទៀត ។ អ្នកទាំងអស់ បានជួបជុំគ្នានៅផ្ទះរបស់យឹម ពឹម ដើម្បីពិភាក្សាអំពីផែនការលម្អិតចុងក្រោយ ដើម្បីដាក់សំណើទៅរាជរដ្ឋាភិបាលរបស់សម្តេចហ៊ុន សែន ។

យឹម ផាន់ណា បានដឹកនាំក្រុមចរចាទៅចូលរួមប្រជុំនៅទីក្រុងភ្នំពេញ ។ នៅក្នុងពេលប្រជុំ សម្តេចនាយករដ្ឋមន្ត្រីហ៊ុន សែន បានមានប្រសាសន៍ថា៖

ខ្ញុំខ្លួនឯងក៏ជាអតីតកម្មាភិបាលខ្មែរក្រហមដែរ ប៉ុន្តែខ្ញុំបានចូលជាមួយរដ្ឋាភិបាលមុនអ្នកទាំងអស់គ្នា ។ ខ្ញុំមិនមែនជាអ្នកបង្កើតសង្គ្រាមទេ ។ យឹម ផាន់ណា ឯងក៏មិនមានលទ្ធភាពបង្កើតសង្គ្រាមដែរ ។ ពួកគេ (មេដឹកនាំជាន់ខ្ពស់ខ្មែរក្រហម) ជាអ្នកបង្កើតសង្គ្រាម ហើយបានទម្លាក់វាមកលើយើង ។ យើងជាអ្នករងគ្រោះ ដោយសារតែពួកគេ ។ ដូច្នេះ ខ្ញុំសូមសំណូមពរសូមឈប់វាយគ្នា និងងាកមកធ្វើការ ជាមួយគ្នា ដើម្បីការផ្សះផ្សាជាតិ និងការបង្រួបបង្រួមជាតិ ។^២៨៧

មេបញ្ជាការកងទ័ពខ្មែរក្រហម មានការរំភើបជាមួយនឹងចក្ខុវិស័យរបស់ សម្តេចនាយករដ្ឋមន្ត្រីហ៊ុន សែន ហើយបានស្នើសុំលក្ខខណ្ឌបីចំណុចជាថ្នូរនឹងការ ផ្តាច់ខ្លួន ៖ (១) សិទ្ធិក្នុងការរស់នៅជាប្រជាជនសាមញ្ញ (២) សិទ្ធិក្នុងការកាន់កាប់ កម្មសិទ្ធិឯកជន និងសិទ្ធិក្នុងការគ្រប់គ្រងកិច្ចការរដ្ឋបាលនៅក្នុងតំបន់ និង(៣) សិទ្ធិក្នុងការទទួលបានតួនាទីក្នុងជួររដ្ឋាភិបាលនៅក្នុងតំបន់ដែលខ្លួនធ្លាប់គ្រប់គ្រង។ សម្តេចហ៊ុន សែន បានយល់ព្រមតាមសំណើទាំងអស់នេះ ។
ក្រោយការចរចាជាមួយសម្តេចហ៊ុន សែន យឹម ផាន់ណា និងសហការី របស់ខ្លួនបានរៀបចំផែនការផ្តាច់ខ្លួន ចេញពីតាម៉ុក នៅថ្ងៃទី២៧ ខែមីនា ឆ្នាំ ១៩៩៨ ។ ផាន់ណា បានបញ្ជូនក្រុមមួយឱ្យទៅរៀបចំផែនការនេះជាមួយ នៅ សំ អភិបាលរងខេត្តសៀមរាប នៅថ្ងៃទី១៣ ខែមីនា ។ ដើម្បីធានាការទុកចិត្តពី រដ្ឋាភិបាល ទៅលើកិច្ចព្រមព្រៀងនេះ ផាន់ណា បានបញ្ជូនប្រពន្ធ និងកូនរបស់ខ្លួន ឱ្យទៅរស់នៅខេត្តសៀមរាប ក្រោមការគ្រប់គ្រងរបស់រដ្ឋាភិបាល មុនពេលផ្តាច់ខ្លួន។ ប៉ុន្តែផែនការផ្តាច់ខ្លួននេះ ត្រូវបានបែកធ្លាយទៅដល់តាម៉ុក ដែលបានរៀបចំ កម្លាំងរបស់ខ្លួន ដើម្បីវាយបង្ក្រាបក្រុមអ្នកផ្តាច់ខ្លួន ។

ការប្រយុទ្ធរវាងក្រុមផ្តាច់ខ្លួន និងកម្លាំងស្មោះត្រង់នឹងតាម៉ុក បានផ្ទុះឡើង នៅថ្ងៃទី២៤ ខែមីនា បីថ្ងៃមុនការអនុវត្តផែនការផ្តាច់ខ្លួន ។ រដ្ឋាភិបាលបានផ្តល់ គ្រឿងសព្វាវុធដល់កងទ័ពខ្មែរក្រហមផ្តាច់ខ្លួន ប៉ុន្តែរដ្ឋាភិបាលមិនបានបញ្ជូនកម្លាំង របស់ខ្លួនទៅអន្លង់វែងទេ ។

កងកម្លាំងរដ្ឋាភិបាលចូលទៅត្រឹមតំបន់ព្រៃស្អាកតែប៉ុណ្ណោះ ។ កងទ័ព នៅក្នុងកងពល៩៨០ បានវាយចូលទីប្រជុំជនអន្លង់វែង ដើម្បីផ្តល់ឱកាសឱ្យ ប្រជាជនដទៃទៀតអាចចូលរួមនៅក្នុងការផ្តាច់ខ្លួនបាន ។ ប្រជាជនជាច្រើនបានរត់ ភៀសខ្លួនទៅតំបន់អូរបៃតាប់ ។ កងពលរបស់ផាន់ណា ទទួលបានការគាំទ្រពី កងពល៤១៧របស់ កែ ពកនិងកងពល៨០១ដែលមេបញ្ជាការកងពលសូ សារឿន ត្រូវបានតាម៉ុក សម្លាប់កាលពីប៉ុន្មានខែមុន ។ កងពល៩១២ គឺជាកងពលដែល តាម៉ុក ជឿទុកចិត្ត ។ កងពលនេះ ដឹកនាំដោយគណៈកងពលចំនួន បីរូបដែលរួម មាន ហេង, សាន់ គង់ និងទុយ ប៊ុនរ៉េត ។

នៅពេលដែលស្នូរកាំភ្លើងបានផ្ទុះឡើង ប្រជាជនភាគច្រើននៅក្នុងតំបន់ នោះ បាននាំគ្នារត់គេចខ្លួន ។ ដូចដែលប្រជាជនមួយរូបបានពណ៌នា ប្រជាជននៅពេល នោះហាក់ដូចជា “ត្រីកំពុងពុលទឹក” ។ ដោយសារតែការចរចាត្រូវបានធ្វើឡើង ដោយសម្ងាត់ ប្រជាជនភាគច្រើនមិនបានដឹងអំពីផែនការផ្តាច់ខ្លួននោះទេ ។ ក្រោយ មកប្រជាជនបានដឹងអំពីផែនការផ្តាច់ខ្លួននេះតាមរយៈការនិយាយតៗគ្នាពីភូមិមួយ ទៅភូមិមួយទៀត ដែលចាប់ផ្តើមពីក្រុមគ្រួសារកងទ័ពផ្តាច់ខ្លួន ។ប្រជាជនភាគច្រើន មិនដឹងថា គួររត់ទៅណាឬចុះចូលជាមួយភាគីណានោះទេ ។^២៨៨

ប្រជាជននាំគ្នារត់ទៅទិសដៅពីរផ្សេងគ្នាអាស្រ័យទៅនឹងទីតាំងដែលខ្លួន រស់នៅ ។ ប្រជាជនមួយចំនួនបានរត់ឡើងលើភ្នំដងរែកទៅកាន់ជំរំភូណយ នៅក្នុងទឹកដីថៃជាមួយតាម៉ុក ហើយមួយចំនួនទៀតរត់ទៅអូរបៃតាប់នៅ ឃុំស្រែណូយ (ប្រហែល៥០គីឡូម៉ែត្រ ពីស្រុកអន្លង់វែង) ជាមួយកម្លាំងផ្តាច់ ខ្លួនដែលដឹកនាំដោយមេបញ្ជាការនៅក្នុង កងពល៩៨០ ។ ដុំ ឈុននី ដែលជា មេបញ្ជាការកងទ័ពមួយរូបទៀតនៅក្នុងកងពល៩៨០និងដែលកំពុងធ្វើការនៅ ស្រុកស្ទោងខេត្តកំពង់ធំបានដឹកនាំកងទ័ពរបស់ខ្លួនមក ចុះចូលជាមួយក្រុមផ្តាច់ខ្លួន នៅអូរបៃតាប់។ប្រជាជនស៊ីវិល និងកងទ័ពប្រហែល៨ពាន់នាក់ បានរត់ទៅអូរបៃតាប់ និងបានរស់នៅទីនោះ រហូតដល់ខែកក្កដា ឆ្នាំ១៩៩៨ ។ ក្រោយមកប្រជាជនមួយ ចំនួនបានវិលត្រឡប់មកអន្លង់វែងវិញ ។ ប៉ុន្ដែនៅពេលត្រឡប់មកដល់វិញ ទ្រព្យសម្បត្ដិរបស់ខ្លួនជាច្រើនត្រូវបានកងទ័ពខ្មែរក្រហមគ្នាឯង ដែលមកដល់មុន រឹបអូសយកទៅអស់ ។

ជំរំភូណយ
នៅក្នុងអំឡុងពេលនៃការវាយប្រហារគ្នាឯង រវាងក្រុមផ្ដាច់ខ្លួន និង កម្លាំងរបស់តាម៉ុក នៅក្នុងខែមីនា ឆ្នាំ១៩៩៨ តាម៉ុក បានដឹកនាំកងទ័ព និងប្រជាជន របស់គាត់រត់ភៀសខ្លួនទៅកាន់ជំរំភូណយ នៅក្នុងខេត្ដស៊ីសាកេត ប្រទេសថៃ ហើយ រស់នៅទីនោះរហូតដល់ខែធ្នូ ឆ្នាំ១៩៩៨ ។ នៅទីនោះ ប្រជាជនរស់នៅក្រោមការ ឧបត្ថម្ភរបស់គណៈកម្មាធិការកាកបាទក្រហមអន្ដរជាតិ ដែលបានផ្ដល់កន្លែង ស្នាក់នៅ និងម្ហូបអាហារ ។^២៨៩

តា ម៉ុក បាននាំមេដឹកនាំជាន់ខ្ពស់ខ្មែរក្រហមទាំងអស់ទៅជាមួយគាត់ ។ ប៉ុល ពត, នួន ជា, ខៀវ សំផន, ចាន់ យូរ៉ាន់, ទេព ឃុនណាល់, ម៉ក់ បេន, ពេជ ប៊ុនរ៉េត, អ៊ិន សុភាព និងកោរ ប៊ុនហេង បានធ្វើដំណើរឆ្លងទៅដីថៃជាមួយ តាម៉ុក ។ តាម៉ុក ក៏បានយកឧបករណ៌ផ្សាយវិទ្យុ និងក្រុមវិទ្យុទៅជាមួយខ្លួន ដែល អាចអនុញ្ញាត ឲតាម៉ុក វាយប្រហារក្រុមផ្ដាច់ខ្លួនថា ជា “ជនក្បត់ជាតិ” ។ តាម៉ុក សច្ចាថា នឹងសម្លាប់ ជនផ្ដាច់ខ្លួនទាំងអស់នោះចោល ។

ទោះបីជាតាម៉ុក សច្ចាថា នឹងតស៊ូប្រឆាំងរាជរដ្ឋាភិបាលរហូតដល់ទីបពា្ចប់ ក៏ដោយ ក៏កម្មាភិបាល ដែលគាត់ជឿទុកចិត្ដភាគច្រើន មិនបានមើលឃើញសេចក្ដី សង្ឃឹមអ្វីទាំងអស់ ។ កម្មាភិបាលរបស់តាម៉ុក បានស្នើឲគាត់ឈប់សម្រាក និង អនុញ្ញាតឲ្យខ្លួនទៅចរចាជាមួយរាជរដ្ឋាភិបាល ។ តាម៉ុក បានយល់ព្រម ហើយ បានផ្ទេរការទទួលខុសត្រូវផ្នែកនយោបាយទៅឲ្យ ខៀវ សំផន និងការទទួលខុសត្រូវ ផ្នែកយោធាទៅឲមេបញ្ជាការជំនិតរបស់គាត់ ខឹម ងុន ។

ការប្រយុទ្ធគ្នារវាងកងទ័ពរបស់ តាម៉ុក និងក្រុមផ្ដាច់ខ្លួន បានបន្ដទៅអស់ រយៈពេលជាច្រើនខែ ។ តាម៉ុក មានកងទ័ពនៅក្នុងដៃប្រហែល២ពាន់នាក់ តែប៉ុណ្ណោះ ទោះបីជាខឹម ងុន បានអះអាងថា ខ្លួនគ្រប់គ្រងកងទ័ពជាង៥ពាន់នាក់ និងប្រជាជនជាងមួយម៉ឺន៥ពាន់នាក់ក៏ដោយ ។ នៅថ្ងៃទី២ ខែមេសា កងទ័ពរបស់ តាម៉ុក វាយដណ្ដើមកាន់កាប់បានអន្លង់វែងវិញ ប៉ុន្ដែមិនយូរប៉ុន្មានកងទ័ពរបស់ តាម៉ុក ត្រូវបានបណ្ដេញចេញពីអន្លង់វែងវិញ ដោយកងកម្លាំងរួមរវាងកងទ័ព ខ្មែរក្រហមផ្ដាច់ខ្លួន និងកងយោធពលខេមរភូមិន្ទ ។ នៅពាក់កណ្ដាលខែមេសា កងទ័ពខ្មែរក្រហមផ្ដាច់ខ្លួន និងកងយោធពលខេមរភូមិន្ទ វាយកាន់កាប់បានឃុំ ស្រះឈូក ដែលជាមូលដ្ឋានយោធាសំខាន់មួយទៀតរបស់តាម៉ុក ។ កងទ័ពរបស់ តាម៉ុក បានដកថយទៅភ្នំ២០០ ដែលមានចម្ងាយប្រមាណ២០គីឡូម៉ែត្រ ខាង ជើងទីរួមស្រុកអន្លង់វែង ។

ជាងនេះទៅទៀត កងទ័ពរបស់តាម៉ុក មួយចំនួនដែលបដិសេធមិនចុះចូល ជាមួយរាជរដ្ឋាភិបាល តាមរយៈគណបក្សប្រជាជនកម្ពុជា បានចុះចូលជាមួយកម្លាំង របស់ញឹក ប៊ុនឆៃ នៅក្បែរច្រកព្រំដែនអូរស្មាច់ ។ នៅពេលនោះហើយដែល ប៉ុល ពត បានស្លាប់ ។ ទោះបីជាការស្លាប់របស់ប៉ុល ពត នៅមានភាពស្រពេចស្រពិលក្ដី ប៉ុល ពត ទំនងជាស្លាប់ដោយសារជំងឺគាំងបេះដូង ក្នុងអំឡុងពេលដែល កងកម្លាំងខ្មែរក្រហមដកថយពីអន្លង់វែង ។ ខណៈពេលដែលកងយោធពល ខេមរភូមិន្ទ កាន់តែវាយចូលមកមុខអ្នកមើលថែ ប៉ុល ពត មិនអាចផ្គត់ផ្គង់ខ្យល់ អុកស៊ីហ្សែន និងថ្នាំគ្រប់គ្រាន់ឲប៉ុល ពត ។ ប៉ុល ពត បានស្លាប់នៅលើគ្រែដេក របស់គាត់ នៅថ្ងៃទី១៥ ខែមេសា ឆ្នាំ១៩៩៨ ដោយមានប្រពន្ធវ័យក្មេង និងកូនស្រី នៅក្បែរខ្លួន ។ ពីរថ្ងៃក្រោយមក សាកសពរបស់ ប៉ុល ពត ត្រូវបានដុតជាមួយនឹង សំបកកង់ឡាន ។

កម្លាំងរបស់តាម៉ុក កាន់តែចុះខ្សោយទៅ នៅពេលដែលខ្លួនចាញ់ការ ប្រយុទ្ធ នៅក្នុងសមរភូមិភ្នំ២០០ នៅថ្ងៃទី៤ ខែឧសភា ។ ជាលទ្ធផលកងទ័ពរបស់ តាម៉ុក បានផ្លាស់ទៅក្បាលអន្សោង ដែលជាទីបញ្ជាការរបស់ប៉ុល ពត ។ នៅពេល ដែល ស្ថានការណ៌កាន់តែតានតឹងឡើង ប្រជាជនដែលនៅក្រោមការគ្រប់គ្រង របស់ តាម៉ុក បានឆ្លងដែនទៅខេត្ដស៊ីសាកេត ប្រទេសថៃ តាំងពីថ្ងៃទី១ខែឧសភា ។ ប្រជាជន បានយករថយន្ដដឹកទំនិញរទេះគោ ទោចក្រយាន ត្រាក់ទ័រចូកដី និងរថយន្ដតូច ធ្វើជាមធ្យោបាយទៅកាន់ប្រទេសថៃ ។ ប្រជាជនបានយកឧបករណ៌ផ្ទះបាយ សម្លៀកបំពាក់ និងស្បៀងអាហារយ៉ាងច្រើនតាមតែអាចយកទៅតាមខ្លួនបាន ។

ចុងបពា្ចប់នៃចលនាខ្មែរក្រហម
កិច្ចចរចាជាសម្ងាត់រវាងរដ្ឋាភិបាល និងកងទ័ពខ្មែរក្រហម ដែលនៅ សេសសល់ ត្រូវបានធ្វើឡើងនៅលើប្រាសាទព្រះវិហារ និងនៅទីក្រុងបាងកក ។ ប្រធានក្រុមចរចារបស់តាម៉ុក រួមមាន ខឹម ងុន, នួន នៅ និងទេព ឃុនណាល់ ។ យឹម ផាន់ណា និងយឹម ពឹម រួមទាំងមេបញ្ជាការកងយោធពលខេមរភូមិន្ទ មួយចំនួនទៀត ដែលរួមទាំងឯកឧត្ដមទៀ បាញ់ រដ្ឋមន្ដ្រីក្រសួងការពារជាតិ និង នាយឧត្ដមសេនីយ៌មាស សុភា តំណាងឲភាគីរាជរដ្ឋាភិបាល ។^២៩០ ការចរចានេះ ទទួលបរាជ័យជាច្រើនលើកច្រើនសា ដោយសារកម្លាំងរបស់តាម៉ុក ទាមទារ ស្វ័យភាពលើតំបន់អន្លង់វែង ជាថ្នូរនឹងការចុះចូល ។ ការទាមទារនេះ ត្រូវបានភាគី រាជរដ្ឋាភិបាលច្រានចោល ។

ចន្លោះពីខែឧសភាដល់ខែវិច្ឆិកា ឆ្នាំ១៩៩៨ កម្លាំងរបស់ខ្មែរក្រហម សេសសល់កាន់តែចុះខ្សោយទៅ និងបានបាត់បង់ស្មារតីតស៊ូ ។ កងទ័ពជាច្រើនបាន រត់ចូលជាមួយរាជរដ្ឋាភិបាលតាមរយៈគណបក្សប្រជាជនកម្ពុជា និងគណបក្ស ហ្វ៊ុនស៊ិនប៉ិច ។ កងទ័ពមួយចំនួនទៀត ដែលមិនចង់ចូលជាមួយរាជរដ្ឋាភិបាល បានរត់ទៅប៉ៃលិន និងម៉ាឡៃ ។ មេដឹកនាំជាន់ខ្ពស់មួយចំនួនដូចជា ចាន់ យូរ៉ាន់, ជួន ជឿន, អ៊ិន សុភាព, កោរ ប៊ុនហេងនិងម៉ក់ បេន បានចុះចូលជាមួយរាជ រដ្ឋាភិបាល កម្ពុជា នៅខែមិថុនា ។ អ្នកទាំងអស់នោះបានទៅរស់នៅប៉ៃលិន ។

នៅថ្ងៃទី៤ ខែធ្នូ ឆ្នាំ១៩៩៨ ភាគីទាំងសងខាងនៃជម្លោះបានឈាន ដល់ការព្រមព្រៀងគ្នា ដែលជាវគ្គបពា្ចប់នៃការផ្ដាច់ខ្លួន និងការរំលាយកងទ័ព ខ្មែរក្រហមសេសសល់ជាស្ថាពរ ដែលបានតស៊ូប្រឆាំងនឹងរដ្ឋាភិបាលអស់រយៈ ពេលជិត២៨ឆ្នាំ ។ តាម៉ុកយល់ព្រមចុះចាញ់ និងអនុញ្ញាតឲកងទ័ព និង ប្រជាជនទាំងអស់ចុះពីលើភ្នំ ។ ខឹម ងុន ក៏បានយល់ព្រមចុះចូលជាមួយរាជរដ្ឋាភិបាល ។^២៩១ តាម៉ុក លែងមានមធ្យោបាយអ្វីក្នុងការផ្គត់ផ្គង់អ្នកនៅក្រោមបង្គាប់ របស់ខ្លួនទៀតហើយ ។ តាម៉ុក ក៏បានមើលឃើញអំពីបំណងប្រាថ្នារបស់ប្រជាជន សម្រាប់សន្ដិភាព និងភាពគ្មានន័យ នៃការបន្ដធ្វើសង្គ្រាម ។ ជាថ្នូរនឹងការចុះចូល រាជរដ្ឋាភិបាលសន្យាធានាសន្ដិសុខ និងសុខុមាលភាពរបស់ប្រជាជនទាំងអស់នៅជំរំភូណយ ។

ជាងនេះទៅទៀត អតីតកងទ័ពខ្មែរក្រហម និងប្រជាជនស៊ីវិលទាំងអស់នឹងត្រូវបានទទួលស្គាល់ជាប្រជាជន កម្ពុជាស្របច្បាប់ និងមានសិទ្ធិគ្រប់គ្រងទ្រព្យសម្បត្ដិ និងកាន់មុខតំណែងរដ្ឋបាលទាំងអស់នៅតំបន់អន្លង់វែង ។ អតីតមេបញ្ជា ការកងទ័ពខ្មែរក្រហម និងអ្នកដឹកនាំស៊ីវិលជាច្រើន ត្រូវបានតែងតាំងឲ្យ ទទួលមុខ តំណែងដឹកនាំនៅក្នុងរដ្ឋបាល នគរបាល និងយោធានៅក្នុងតំបន់នេះ ។ អ្នកទាំង ឡាយណា ដែលមានចំណេះដឹងតិចតួចឬសុខភាពខ្សោយ ហើយមិនអាចកាន់មុខ តំណែងធំៗត្រូវបានតែងតាំងជាទីប្រឹក្សា នៅតាមក្រសួងនានារបស់រដ្ឋាភិបាល ដូចជាក្រសួងការពារជាតិ និងក្រសួងមហាផ្ទៃ ។ យឹម ពឹម ត្រូវបានតែងតាំង ជាឧត្ដមសេនីយ៌ផ្កាយពីរ និងជាមេបញ្ជាការកងពលលេខ៨ ។ យឹម សាន ត្រូវបាន តែងតាំងជាអភិបាលទី១ នៃស្រុកអន្លង់វែង ។ យឹម ផាន់ណា ត្រូវបាន តែងតាំងជា មេបញ្ជាការរង នៃយផធភូមិភាគទី៤ ។ខៀវ សំផន និងនួន ជា បានចុះចូលជាមួយរាជរដ្ឋាភិបាលកម្ពុជា នៅថ្ងៃទី ២៤ ខែធ្នូ ឆ្នាំ១៩៩៨ និងត្រូវបានទទួលស្វាគមន៍យ៉ាងកក់ក្តៅពីសម្តេចនាយក រដ្ឋមន្ត្រីហ៊ុន សែននៅឯគេហដ្ឋានរបស់សម្តេច នៅក្រុងតាខ្មៅ ។ ខៀវ សំផន និង នួន ជា ត្រូវបានអនុញ្ញាតឱ្យរស់នៅដោយសេរី នៅប៉ៃលិន រហូតដល់ថ្ងៃដែល អ្នកទាំងពីរត្រូវបានចាប់ខ្លួន នៅថ្ងៃទី១៩ ខែវិច្ឆិកា និងថ្ងៃទី១៩ ខែកញ្ញា ឆ្នាំ២០០៧ ។

នៅថ្ងៃទី៩ ខែកុម្ភៈ ឆ្នាំ១៩៩៩ ពិធីសមាហរណកម្មផ្លូវការ ត្រូវបានប្រារឰ ធ្វើឡើងនៅស្រុកអន្លង់វែង ក្រោមអធិបតីភាពរបស់សហរដ្ឋមន្ត្រីក្រសួងការពារជាតិ ឯកឧត្តមទៀ បាញ់ និងព្រះអង្គម្ចាស់ស៊ីសុវត្ថិ សេរីរ័ត្ន ។ កងទ័ពខ្មែរក្រហមជិត ២.០០០នាក់ បានប្តូរឯកសណ្ឋានបែបយោធាចិន មកជាឯកសណ្ឋានរបស់កងយោធពលខេមរភូមិន្ទ នៅក្នុងពិធីនោះ ។ ពិធីនេះ សម្គាល់ទំព័រចុងក្រោយនៃការផ្តាច់ខ្លួនរបស់ខ្មែរក្រហម ។

នៅចុងបញ្ចប់នៃសង្គ្រាម ប្រជាជននៅអន្លង់វែងសប្បាយរីករាយជាខ្លាំង។ ប្រជាជនអាចសង់ផ្ទះថ្មីជួបជុំជាមួយ ក្រុមគ្រួសារ និងចាប់ផ្តើមប្រកប របររកស៊ីសា ជាថ្មី ។២៩២ ប្រជាជនបានសម្តែងការដឹងគុណចំពោះរាជរដ្ឋាភិបាល ដែលបានផ្តល់ សិទ្ធិឱ្យអតីតកងទ័ពខ្មែរក្រហម និងប្រជាជនស៊ីវិល ក្នុងការគ្រប់គ្រង ទ្រព្យសម្បត្តិ របស់ខ្លួន និងរស់នៅដោយសេរី ។ កែវ ភ័ក្រ បានបង្ហាញពីចំណាប់ អារម្មណ៍របស់ ខ្លួនបន្ទាប់ពីត្រឡប់ពីអូរបៃតាប់មក អន្លង់វែងវិញថា៖

វាមានភាពខុសគ្នាខ្លាំងណាស់រវាងរបបដឹកនាំរបស់តាម៉ុក និងរបបបច្ចុប្បន្ន។ ខ្ញុំមិនដែលមានឱកាសបានទៅ សាលារៀន ទេ ហើយកូនខ្ញុំ ក៏មិនបានរៀនសូត្រច្រើនដែរ ។ ជំនាន់តាម៉ុក គឺពោរពេញទៅដោយសង្គ្រាម ។ យើងរត់ លូន នៅលើដី និងមិនមានការព្យាបាលជំងឺឱ្យបានត្រឹមត្រូវទេ ។ ឥឡូវយើងមិនចាំបាច់ រត់ លូនទៀតទេ ហើយកូនៗរបស់យើងបានចូលរៀនទៀងទាត់ ។ ឥឡូវនេះ កូនៗ របស់ខ្ញុំ អាចរៀនដល់ថ្នាក់ទី១១ ។ យើងរស់នៅជាមួយសាច់ញាតិរបស់យើង ។ សេដ្ឋកិច្ចក៏មានការរីកចម្រើនជាងមុន ។ ប្រជាជនអាចប្រកបរបរ ចិញ្ចឹមជីវិត និង ធ្វើការងារដែលខ្លួនពេញចិត្ត ។ យើងអាចធ្វើដំណើរទៅណាក៏បានភ្នំពេញឬ កំពង់ចាម ឱ្យតែយើងមានលុយ ។ យើងមានសេរីភាពពេញលេញក្នុងការធ្វើ ដំណើរ ។ យើងមានចម្ការ និងដីស្រែ ដែលផ្តល់ផលគ្រប់គ្រាន់សម្រាប់បរិភោគ ។ ខ្ញុំពេញចិត្តនឹងរបបបច្ចុប្បន្ន និងជីវិតទៅថ្ងៃអនាគតរបស់យើង ។^២៩៣

ថ្ងៃចុងក្រោយរបស់តាម៉ុក
ពីដំបូងតាម៉ុក ត្រូវបានឃុំឃាំងនៅក្នុងផ្ទះនៅពើយតារួន ។ រាជរដ្ឋាភិបាលបានឧបត្ថម្ភការរស់នៅរបស់គាត់ នៅអន្លង់វែង អស់ជាច្រើនខែ ។ តាម៉ុក ត្រូវបាន ឱ្យសារភាពនូវឧក្រិដ្ឋកម្មទាំងឡាយដែលខ្លួនបានប្រព្រឹត្ត ។ ប៉ុន្តែតាម៉ុក តែងតែ ឆ្លើយថា ”តើឱ្យខ្ញុំសារភាពរបៀបណា? បើមានរឿងរ៉ាវជាច្រើនដែលត្រូវនិយាយ។ ឱ្យពេលបីឆ្នាំក៏និយាយមិនអស់ដែរ ។ សូមប្រកាសប្រាប់អ្នកទាំងអស់គ្នាថា ខ្ញុំត្រូវ បានចាប់ខ្លួនហើយ” ។^២៩៤ តាម៉ុក គឺជាមេដឹកនាំខ្មែរក្រហមចុងក្រោយ ដែល បដិសេធមិនព្រមចុះចាញ់រដ្ឋាភិបាល ។^២៩៥ នៅទីបញ្ចប់ តាម៉ុក ត្រូវបានប្រកាសជា ផ្លូវការថា ត្រូវបានចាប់ខ្លួន នៅថ្ងៃទី៦ ខែមីនា ឆ្នាំ១៩៩៩ នៅអន្លង់វែង និងត្រូវ បានបញ្ជូនទៅមន្ទីរឃុំឃាំងយោធានៅទីក្រុងភ្នំពេញ ។ តាម៉ុក រស់នៅភ្នំពេញ អស់រយៈពេល៧ឆ្នាំមុនពេលស្លាប់ នៅថ្ងៃទី២១ ខែកក្កដា ឆ្នាំ២០០៦ ដោយសារ សម្ពាធឈាមឡើងខ្លាំង និងរោគរបេង នៅក្នុងអាយុ៨០ឆ្នាំ ។ សពរបស់តាម៉ុក ត្រូវបានដឹកត្រឡប់មកស្រុកអន្លង់វែងវិញ ហើយពិធីបុណ្យសពដ៏ធំមួយត្រូវបាន ប្រារឰយ៉ាងអធិកអធម ដោយមានការចូលរួមយ៉ាងច្រើនពីអតីតអ្នកដែល ស្មោះត្រង់នឹងគាត់ ។ សូម្បីតែពាណិជ្ជករជនជាតិថៃ ក៏មកចូលរួមបុណ្យសព របស់គាត់ដែរ ។^២៩៦ ចេតិយដ៏ធំមួយរបស់តាម៉ុក ត្រូវបានកសាងឡើងនៅក្នុងវត្ត ស្រះឈូក ។

សេចក្តីបញ្ចប់
សម្រាប់ហេតុផលនយោបាយ និងហេតុផលជាក់ស្តែងជាច្រើនរបបកម្ពុជា ប្រជាធិបតេយ្យជាទូទៅត្រូវបានពណ៌នា ថា បានចាប់ផ្តើមនៅឆ្នាំ១៩៧៥ និងបញ្ចប់ ទៅវិញនៅឆ្នាំ១៩៧៩។ នៅក្នុងន័យមួយការពណ៌នាបែបនេះគឺត្រឹមត្រូវ។ សមត្ថភាព របស់កម្ពុជាប្រជាធិបតេយ្យក្នុងការប្រយុទ្ធប្រឆាំងនឹងកងកម្លាំងវៀតណាមបាន ដួលរលំទាំងស្រុង នៅដើមឆ្នាំ១៩៧៩ ។ ទីក្រុងភ្នំពេញបានធ្លាក់ទៅក្នុងការគ្រប់គ្រងរបស់វៀតណាម និងសាធារណរដ្ឋប្រជាមានិតកម្ពុជា លើកលែងតែតំបន់ដាច់ ស្រយាលនៅតាមខេត្តមួយចំនួននៅភាគខាងលិចនៃប្រទេសកម្ពុជា ។ ទោះជា យ៉ាងនេះក្តី របបដែលបានប្រព្រឹត្តអំពើប្រល័យពូជសាសន៍ ឧក្រិដ្ឋកម្មធ្ងន់ធ្ងរ និងការបំផ្លិចបំផ្លាញស្ថាប័នសង្គមស្ទើរតែ ទាំងស្រុងនេះ មិនបានបាត់រូបរាងទាំងស្រុង នៅត្រឹមឆ្នាំ១៩៧៩នោះទេ។ ផ្ទុយទៅវិញរបបនេះបានរៀបចំខ្លួនឡើង វិញយ៉ាង ឆាប់រហ័សទៅជាកម្លាំងទ័ពឈ្លបចល័តដែលបានបន្តធ្វើសង្គ្រាមតទៅទៀត ។

នៅក្រោមស្លាកទាមទារមកវិញនូវអធិបតេយ្យភាពជាតិ ពីអ្វីដែល ខ្មែរក្រហមហៅថា “អាខ្មាំងយួនឈ្លានពាន” និង “អាយ៉ងយួន” ខ្មែរក្រហម បានរៀបចំកម្លាំងរបស់ខ្លួនឡើងវិញ និងធ្វើសង្គ្រាមឈ្លបដ៏វែងមួយទៀតប្រឆាំងនឹង របបសាធារណរដ្ឋប្រជាមានិតកម្ពុជា និងវៀតណាម ។ នៅក្នុងអំឡុងពេលនៃ ការរៀបចំកម្លាំងទ័ពឡើងវិញ និងការត្រៀមប្រយុទ្ធនៅក្នុងសង្គ្រាមថ្មីនេះ ប្រជាជន កម្ពុជាដែលរស់នៅក្នុងតំបន់គ្រប់គ្រងរបស់ភាគីទាំងពីរ នៃគូជម្លោះបន្តរងគ្រោះ ។

ជួរភ្នំដងរែក ដែលជាព្រំដែនធម្មជាតិរវាងប្រទេសកម្ពុជា និងប្រទេសថៃបានក្លាយទៅជាទីតាំងយុទ្ធសាស្ត្ររបស់ខ្មែរ ក្រហម សម្រាប់រត់គេចខ្លួន ការប្រមូល ផ្តុំកម្លាំងទ័ព និងការតស៊ូឡើងវិញ ។ ជាផ្នែកមួយនៃគម្រោងវាយដណ្តើម កាន់កាប់ ប្រទេសកម្ពុជាឡើងវិញ ខ្មែរក្រហម បានបង្កើតឡើងវិញនូវមូលដ្ឋានសេដ្ឋកិច្ច នយោបាយ និងយោធា ដែលស្ថិតនៅចម្ងាយប្រមាណតែពីរបីគីឡូម៉ែត្រពីព្រំដែន ទាំងនៅក្នុងទឹកដីកម្ពុជា និងទាំងនៅក្នុងដីថៃ ។

ភ្នំ១០០១ ដែលស្ថិតនៅក្រោមការគ្រប់គ្រងរបស់សុន សេន និងភ្នំ១០០៣ ដែលស្ថិតនៅក្រោមការគ្រប់គ្រងរបស់តាម៉ុក បានក្លាយទៅជាមូលដ្ឋានយុទ្ធសាស្ត្រ យោធារបស់ចលនាខ្មែរក្រហមទាំងមូល ។ កងពលចំនួន១២របស់ខ្មែរក្រហម បានឈរជើងនៅលើភ្នំ១០០១ និងភ្នំ១០០៣ ។ មូលដ្ឋាននៅភ្នំទាំងពីរនេះ កងទ័ពខ្មែរក្រហមរាប់ម៉ឺននាក់ ត្រូវបានបញ្ជូនឱ្យទៅធ្វើសង្គ្រាមឈ្លប និងសង្គ្រាម ប្រជាជន នៅខាងក្នុងផ្ទៃប្រទេស ។ ទោះបីជាកងពលផ្សេងទៀត ដែលឈរជើង នៅភាគពាយ័ព្យ និងភាគខាងលិច នៃព្រំដែន មានឯករាជ្យលើផ្នែកសេដ្ឋកិច្ច ក៏ដោយ ក៏ទិសដៅយោធាត្រូវបានបញ្ជាចេញពីភ្នំ១០០១ និងភ្នំ១០០៣ដែរ ។

នៅលើភ្នំដងរែក កងទ័ពខ្មែរក្រហមសេសសល់ និងប្រជាជន ដែល រស់នៅក្រោមការគ្រប់គ្រងរបស់ខ្មែរក្រហម បន្តរងគ្រោះអស់រយៈពេលមួយទសវត្សរទៀត ពីការផ្លាស់ទីកន្លែង និងការបែកបាក់ពីក្រុមគ្រួសារជាទីស្រឡាញ់ របស់ខ្លួន ។ ប្រជាជនទាំងនោះទទួលបានការឧបត្ថម្ភផ្នែកស្បៀងអាហារ និងសម្ភារៈចាំបាច់ផ្សេងៗជាច្រើនទៀត ពីមេដឹកនាំរបស់ខ្លួន ។ ការសម្លាប់រង្គាលដែលត្រូវបាន ប្រព្រឹត្តឡើងនៅក្នុងរបបកម្ពុជាប្រជាធិបតេយ្យ លែងជាការអនុវត្តជាប្រពៃណីទៀត ហើយ ។ ទោះជាយ៉ាងនេះក្តីប្រជាជននៅតែមិនអាចដើរហើរនិយាយស្តី និងរស់នៅ ដោយសេរីដូចដែលខ្លួនប្រាថ្នាចង់បាននោះទេ។នៅក្រោមការគ្រប់គ្រងយ៉ាងតឹងរ៉ឹង និងការឃោសនារបស់មេដឹកនាំ ខ្មែរក្រហម កងទ័ពខ្មែរក្រហម និងសមាជិកគ្រួសាររបស់ខ្លួន (ទោះបីជាដោយ ស្ម័គ្រចិត្តក្តីឬដោយបង្ខំក្តី)បានលះបង់គ្រប់បែបយ៉ាងសម្រាប់ ការតស៊ូយោធារបស់ ខ្មែរក្រហម ដោយធ្វើជាអ្នកជំនួយដល់សមរភូមិមុខ ។ ការជញ្ជូនគ្រឿងសព្វាវុធ ឆ្លងកាត់ចម្ការមីន ការកាប់ចម្រូង ការដាំចម្រូង និងការដឹកជញ្ជូនស្បៀងអាហារ ទៅកាន់សមរភូមិមុខ ត្រូវបានចាត់ទុកថា ជាការងារស្នេហាជាតិ ។ ប្រជាជននៅ តំបន់អន្លង់វែង បានរស់នៅលើភ្នំដងរែក អស់រយៈពេលជាងដប់ឆ្នាំ ដោយបាន ធ្វើការងារទាំងអស់នេះ ដែលចាំបាច់សម្រាប់ការការពារសហគមន៍របស់ខ្លួន ។

វាមានរយៈពេលជាងដប់ឆ្នាំ បន្ទាប់ពីរបបកម្ពុជាប្រជាធិបតេយ្យដួលរលំ ទើបប្រជាជនអាចធ្វើដំណើរចុះពីភ្នំដងរែក មករស់នៅក្នុងជីវិតជាសហគមន៍ពិត ប្រាកដ នៅក្នុងតំបន់កាន់កាប់អន្លង់វែង ។ នៅដើមឆ្នាំ១៩៩០ តំបន់អន្លងវែង បានក្លាយទៅជាសហគមន៍យ៉ាងពិតប្រាកដជាថ្មីម្តងទៀត ។ ប៉ុន្តែការតាំងទីលំនៅ នៅអន្លង់វែងគ្រាន់តែជាការតាំង ទីបណ្តោះអាសន្នតែប៉ុណ្ណោះ ។ បន្ទាប់ពីការ តាំងទីលំនៅរួចរាល់ហើយប្រជាជនត្រូវចំណាយ ពេល៨ឆ្នាំ ទៀត នៅក្នុងការតស៊ូ នឹងសង្គ្រាម មុនឈានដល់ការផ្តាច់ខ្លួន និងការផ្សះផ្សាចុងក្រោយ នៅចុងឆ្នាំ ១៩៩៨ ។

ការផ្តាច់ជំនួយពីបរទេសបន្ទាប់ពីឆ្នាំ១៩៩១ បានជំរុញឱ្យមានការធ្វើ វិមជ្ឈការនៅក្នុងកងកម្លាំងរបស់ខ្មែរក្រហម ។ ខណៈពេលដែលការផ្តាច់ខ្លួនចុះ ចូលជាមួយរាជរដ្ឋាភិបាលកើនឡើង មេដឹកនាំខ្មែរក្រហមកាន់តែឯកោ និងមាន ការ សង្ស័យពីគ្នាទៅវិញទៅមក ។ នៅទីបំផុតមេដឹកនាំនៃចលនានេះបានប្រយុទ្ធគ្នាឯង។

នៅក្នុងចំណោមក្រុមខ្មែរក្រហមទាំងអស់ តាម៉ុក គឺជាមេដឹកនាំមួយរូបដែលជោគជ័យជាងគេក្នុងការរៀបចំ សេដ្ឋកិច្ចតំបន់អន្លងវែង ឱ្យទៅជាតំបន់មួយ ដែលអាចរស់នៅដោយខ្លួនឯង ដោយមិនបាច់ពឹងពាក់ជំនួយបរទេស ។ តាម៉ុក អាច បង្កើតឥទ្ធិពលផ្ទាល់ខ្លួនយ៉ាងរឹងមាំនៅអន្លង់វែង ដោយសារគាត់បានផ្សារភ្ជាប់ ប្រជាប្រិយភាព ទៅនឹងគម្រោងសាងសង់ជាច្រើន ដែលបានបម្រើដល់ផល ប្រយោជន៍របស់ប្រជាជន ។ ប៉ុន្តែទោះបីជាតាម៉ុក មានភាពវៃឆ្លាតក្នុងការបង្កើត ទំនាក់ទំនងប្រកបដោយភាពសុខដុមជាមួយប្រជាជនក៏ដោយ តាម៉ុក មិនមានភាព បត់បែនគ្រប់គ្រាន់ក្នុងការធ្វើដំណើរនៅក្នុងប្រព័ន្ធនយោបាយអន្តរភាគីរបស់កម្ពុជា។ ការផ្តាច់ខ្លួនរបស់មេបញ្ជាការ កងទ័ពរបស់គាត់នៅឆ្នាំ១៩៩៧បាន បន្សល់ទុកឱ្យ តាម៉ុក នូវកម្លាំងស្តួចស្តើងមួយ។ នៅទីបញ្ចប់ តាម៉ុក បានចុះចាញ់ កម្លាំងរបស់រាជរដ្ឋាភិបាលកម្ពុជា នៅចុងឆ្នាំ១៩៩៨ ។

ជំពូក១៥
ពិនិត្យមើលតំបន់អន្លង់វែងឡើងវិញ
អន្លង់វែង គឺដូចជាភូមិស្ងប់ស្ងាត់របស់កម្ពុជាដទៃទៀតនៅតំបន់ជនបទដែរ ដែលនៅទីនោះជីវិតហាក់មានទំនោរ ទៅរកលំនាំនៃការរស់នៅបែបសមូហភាព និងឯករាជ្យ ។ ប្រជាជននៅតំបន់នេះឱ្យតម្លៃទៅលើទីកន្លែងរស់នៅ ក្នុងទឹកដីកម្ពុជា និងតំបន់ព្រំដែនប្រកបដោយបរិយាកាសល្អ ដោយការប្រកបរបរធ្វើស្រែចម្ការ នៅលើទឹកដីរបស់ខ្លួន ។ ប្រជាជនរស់នៅប្រកបដោយមោទនភាព ដោយសារតែ សមត្ថភាពរបស់សហគមន៍ នៅក្នុងការថែរក្សាខ្លួនដោយខ្លួនឯង ដែលបានឆ្លុះ បញ្ចាំងអំពីអតីតកាល ដែលជាតំបន់គ្មានរដ្ឋ និងការអនុវត្តប្រព័ន្ធចាស់របៀប មេដឹកនាំ និងកូនចៅ ។

ដូចតំបន់ជនបទជាច្រើនក្នុងប្រទេសកម្ពុជា ក្នុងអំឡុងពេលនៃរបប អាណានិគមបារាំង អន្លង់វែងស្ថិត នៅក្រៅរង្វង់នៃការគ្រប់គ្រងរដ្ឋបាលរបស់រដ្ឋ។ នៅពេលនោះភូមិភាគច្រើននៅក្នុងតំបន់នោះ មិនមានសាលារៀនទេ ហើយ សេដ្ឋកិច្ច ត្រូវបានអនុវត្តន៍តាមប្រព័ន្ធដោះដូរទំនិញ ។២៩៧ តាមការប្រឿនប្រដៅ របស់ព្រះពុទ្ធសាសនា ស្ថានភាពនៃការរស់នៅប្រចាំថ្ងៃរបស់ប្រជាជន បានបញ្ជាក់ ឱ្យឃើញអំពីការអនុវត្តប្រព័ន្ធគ្រប់គ្រងបែបមេដឹកនាំ និងកូនចៅ ដែលបានអភិវឌ្ឍន៍ តំបន់គ្មានរដ្ឋមួយនេះ ដែលទំនៀមទម្លាប់ត្រូវបានប្រើប្រាស់ជំនួសឱ្យច្បាប់ ហើយ វប្បធម៌ ត្រូវបានបន្តពីជំនាន់មួយទៅជំនាន់មួយទៀតតាមរយៈការនិយាយតៗគ្នា ។ នៅក្នុងបរិបទនេះ វប្បធម៌នៃការរស់នៅបែបសហគមន៍ និងពឹងផ្អែកលើខ្លួនឯងបានរីកចម្រើននៅពេលដែលគ្រួសារនីមួយៗ តស៊ូក្នុងការរស់នៅដោយពឹងពាក់គ្នា ទៅវិញទៅមកជាមួយនឹងការទ្រទ្រង់ និងការការពារតិចតួចពីរដ្ឋ ។២៩៨

ប៉ុន្តែឯករាជភាពធ្វើឱ្យប្រជាជនក្លាយទៅជាជនរងគ្រោះនៅក្នុងរយៈ កាលនៃជម្លោះដោយសារសង្គ្រាម និងការជម្លៀសដោយបង្ខំ បានស្រោចស្រពមក លើតំបន់នេះ ដំបូងនៅក្រោមរបបលន់ នល់ និងក្រោយមកនៅក្រោមរបបកម្ពុជា ប្រជាធិបតេយ្យ ។ នៅពេលសង្គ្រាមគ្របដណ្តប់មកលើតំបន់នេះបន្តិចម្តងៗ រចនាសម្ព័ន្ធគ្រប់គ្រងរដ្ឋបាល ដែលត្រូវបានអនុវត្តន៍ជាយូរមកហើយ បានរលាយ បាត់ ។ កងទ័ពលន់ នល់ បានបណ្តេញប្រជាជនឱ្យទៅនៅក្នុងព្រៃ និងតំបន់ ផ្សេងៗទៀត ដែលនៅទីនោះប្រជាជនទាំងនោះ ត្រូវបានជ្រើសរើសឱ្យចូលបម្រើ នៅក្នុងចលនាឆ្វេងនិយមខ្មែរក្រហម ។២៩៩ ប្រជាជនជាច្រើនបានចុះចូលជាមួយ ខ្មែរក្រហម នៅពេលដែលខ្មែរក្រហមមកដល់អន្លង់វែងជាលើកដំបូង ។

ស្រុកនេះ ត្រូវបានរៀបចំឡើងវិញនៅក្រោមរចនាសម្ព័ន្ធគ្រប់គ្រងរដ្ឋបាល របស់កុម្មុយនីស្ត តាំងពីមុនឆ្នាំ១៩៧៥មកម្ល៉េះ ។ នៅទីបញ្ចប់ប្រជាជននៅក្នុងតំបន់ ទាំងអស់ ត្រូវបានបង្ខំឱ្យទៅរស់នៅតាមសហករណ៍ដាច់ស្រយាល ។៣០០

នៅតាមសហករណ៍ទាំងនោះ ប្រជាជនបានទទួលរងនូវការអត់ឃ្លានការធ្វើ ការច្រើនម៉ោង នៅតាមវាលស្រែ និងការចូលរួមនៅក្នុងការប្រជុំទិតៀនដែលនៅ ក្នុងវេទិកានេះរាល់ទិដ្ឋភាពទាំងអស់របស់បុគ្គលម្នាក់ ត្រូវបានរិះគន់ចំពោះភាព ខ្សោយ និងភាពមិនស្មោះត្រង់ ។ នៅក្នុងរយៈកាលនៃរបបកម្ពុជាប្រជាធិបតេយ្យ វប្បធម៌នៃការរស់នៅរួមបានបង្កើតជាទម្រង់ថ្មីចម្លែកមួយដែល “ផលប្រយោជន៍រួម” បានគ្របដណ្តប់ទៅលើគ្រប់ទិដ្ឋភាព ទាំងអស់នៃភាពជាមនុស្សដោយបានលេបត្របាក់ជីវិតឯកជននៅក្នុងការទាមទារដោយគ្មានខ្លឹមសារ មួយនិងកម្មវិធីកម្ទេចឫសគល់ខ្មាំង សម្ងាត់។ ស្មារតីឯករាជភាពដែលកើតឡើងនៅក្នុងជីវិតនៃការបង្កបង្កើនផលនៅ លើដីស្រែផ្ទាល់ខ្លួននៅក្នុងតំបន់ដែលគ្មានរដ្ឋត្រូវបានលុបបំបាត់ដោយកម្មវិធីប្រមូល ផ្តុំគ្រប់អ្វីៗទាំងអស់សម្រាប់អង្គការ ។ ទ្រព្យសម្បត្តិពេលវេលាទំនាក់ទំនង និងសូម្បីតែទស្សនៈផ្ទាល់ខ្លួនត្រូវបានលេបត្របាក់ដោយសារ តែតម្រូវការមិនចេះឆ្អែតឆ្អន់ របស់ខ្មែរក្រហមក្នុងការគ្រប់គ្រងទៅលើអ្វីៗគ្រប់បែបយ៉ាងរួមទាំងព្រលឹងវិញ្ញាណ របស់មនុស្សម្នាក់ៗផង។ ប៉ុន្តែបន្ទាប់ពីរបបខ្មែរក្រហមបានដួលរលំការអនុវត្ត បែបនេះមិនមាននិរន្តរភាពទេ ។ នៅក្រោមការរៀបចំរចនាសម្ព័ន្ធឡើងវិញរបស់ ចលនាខ្មែរក្រហមវប្បធម៌ឯករាជ្យ និងការរស់នៅបែបប្រមូលផ្តុំ បានបង្កើតទម្រង់ ដ៏រន្ធត់បែបថ្មីមួយទៀត ។

នៅក្រោមការគ្រប់គ្រងរបស់តាម៉ុក ការងារស្រែចម្ការមានលក្ខណៈ ឯកជន។ កងទ័ព និងគ្រួសារកងទ័ពត្រូវបានលើកទឹកចិត្តឱ្យ ធ្វើការបង្កបង្កើនផល ដោយខ្លួនឯង នៅលើដីស្រែផ្ទាល់ខ្លួន ។ ទោះបីជាសេដ្ឋកិច្ចនៅតំបន់អន្លង់វែងភាគច្រើនបន្តស្ថិតនៅក្រោម ការគ្រប់គ្រងរបស់រដ្ឋក៏ដោយ ការបែងចែកដីឱ្យ ស្ថិត នៅក្រោមការគ្រប់គ្រងរបស់ឯកជន បានបង្កើតជាបរិបទថ្មីមួយក្នុងការរស់នៅ ដោយឯករាជ្យ ។ ជាងនេះទៅទៀត ដោយសារតែរបបថ្មីនេះ ត្រូវបានហ៊ុមព័ទ្ធ ដោយកម្លាំងរបស់រដ្ឋាភិបាលថ្មី ដែលគាំទ្រដោយវៀតណាម វប្បធម៌ឯករាជ្យ បាន ផ្លាស់ប្តូរទម្រង់ថ្មីមួយ ដែលជាផ្នែកមួយដ៏សំខាន់នៃអត្តសញ្ញាណសាធារណៈ របស់ខ្មែរក្រហម ។ ទស្សនៈឯករាជភាព ត្រូវបានដាក់បញ្ចូលនៅក្នុងការឃោសនា ដ៏សំខាន់របស់ខ្មែរក្រហម ប្រឆាំងនឹងរដ្ឋាភិបាលថ្មី ។^៣០១ នៅក្នុងន័យនេះ របប ខ្មែរក្រហម មិនត្រឹមតែដើរតួនាទីនៅក្នុងការពង្រឹងមនោគមន៍វិជ្ជាកុម្មុយនីស្ត ប៉ុណ្ណោះទេ ថែមទាំងបង្ហាញខ្លួនថា ជាអ្នកការពារឯករាជ្យរបស់កម្ពុជា ពីការឈ្លាន ពានរបស់វៀតណាមទៀតផង ។ ខ្មែរក្រហម បានជំរុញលើកទឹកចិត្តប្រជាជន នៅ អន្លង់វែង ឱ្យមើលឃើញថា ការងាររបស់ខ្លួនក្នុងការជួយទ្រទ្រង់របបខ្មែរក្រហម មិនមែនត្រឹមតែជា “អ្នកការពារ” ឯករាជភាពរបស់សហគមន៍ខ្លួនតែប៉ុណ្ណោះទេ ប៉ុន្តែដើម្បីការពារអធិបតេយ្យភាពរបស់ប្រទេសកម្ពុជាទាំងមូលថែមទៀតផង ។

នៅក្នុងអំឡុងទសវត្សរ៍ឆ្នាំ១៩៨០ និងទសវត្សរ៍ឆ្នាំ១៩៩០ សហគមន៍ បានបន្តការតស៊ូនៅក្រោមការគំរាមកំហែងពីការវាយប្រហារផ្ទួនៗ និងការប៉ុនប៉ង ធ្វើឱ្យសហគមន៍នេះចុះខ្សោយដោយការបំបែកសហគមន៍នេះចេញពីរដ្ឋាភិបាល កម្ពុជា ។ ជាមួយនឹងការវាយប្រហារម្តងៗ សហគមន៍នេះបានសម្លឹងមើលខាងក្នុង ហើយកសាងចំណងមិត្តភាពកាន់តែរឹងមាំឡើង នៅក្នុងចំណោមប្រជាជន ដែល ចែករំលែកផលប្រយោជន៍រួម ក្នុងនាមជាមិត្តរួមអាវុធ និងក្នុងនាមជាប្រជាជន ដែលរស់នៅក្នុងរដ្ឋមួយ ដែលត្រូវបានឡោមព័ទ្ធជិត ។^៣០២ ដោយត្រូវបានបង្កើត ឡើងចេញពីវប្បធម៌ផ្តាច់ការនៅក្នុងរបបកម្ពុជាប្រជាធិបតេយ្យ ទុក្ខវេទនារួមនៃជីវិត ដែលគ្មានទីលំនៅច្បាស់លាស់ក្រោយរបបកម្ពុជាប្រជាធិបតេយ្យ និងផលប្រយោជន៍ រួមក្នុងនាមជាសមមិត្ត នៅក្នុងអំឡុងពេលនៃសង្គ្រាមឥតឈប់ឈរ អន្លង់វែង បានក្លាយទៅជារដ្ឋមួយនៅក្នុងរដ្ឋស្រមោលរបស់ខ្មែរក្រហម ។

វប្បធម៌សហគមន៍បែបនេះ បានរួមចំណែកដល់លទ្ធភាពរបស់តាម៉ុក ក្នុងការរក្សាឯករាជភាពរបស់តំបន់នេះ ខណៈពេលតំបន់គ្រប់គ្រងរបស់ ខ្មែរក្រហមផ្សេងទៀត បានធ្លាក់ចូលទៅក្នុងអន្ទាក់នៃគោលនយោបាយ “ឈ្នះឈ្នះ” របស់រដ្ឋាភិបាល ។ យឹម ផាន់ណា ដែលជាអភិបាលស្រុកអន្លង់វែង បានរៀបរាប់ថា “ប្រព័ន្ធគ្រប់គ្រងសេដ្ឋកិច្ច និងសង្គមនៅអន្លង់វែង មានលក្ខណៈខុសគ្នាពីប្រព័ន្ធនៅ តំបន់ប៉ៃលិន និងសំឡូត ។ នៅទីនេះ ប្រជាជនពឹងផ្អែកលើយើងសម្រាប់ចំណី អាហារ សម្ភារៈ និងដី”។^៣០៣ ផ្ទុយទៅវិញ តំបន់ដែលគ្រប់គ្រងដោយអ៊ី ឈាន បើកឱ្យមានទីផ្សារសេរីដែលបម្រើដល់ផលប្រយោជន៍បុគ្គល ជាជាងផលប្រយោជន៍ របស់សហគមន៍ ។ ជាលទ្ធផលវប្បធម៌សហគមន៍ ដែលកើតចេញពីសេដ្ឋកិច្ច គ្រប់គ្រង និងអង្គការសង្គមរបស់ថ្នាក់ដឹកនាំខ្មែរក្រហម បានបង្កើតទៅជាស្ថានភាពផ្ទុយមួយ ដែលលទ្ធភាពរបស់ថ្នាក់ដឹកនាំ ខ្មែរក្រហម ក្នុងការរក្សាបានឯករាជភាព ពីរដ្ឋាភិបាល កម្ពុជាកើតចេញពីវប្បធម៌ពឹងផ្អែកពីខាងក្នុងដែលជាការពិតមួយដែលប្រជាជននៅ ក្នុងតំបន់បានសង្កេតឃើញ ។ អឿន បាននិយាយថា “និយាយ ដោយស្មោះត្រង់ទៅមិនចូលចិត្តរបបរបស់តាម៉ុក ទេ ។ ប៉ុន្តែប្រសិនបើលោកសួរថា ហេតុអ្វីបានជាអាចរស់នៅជាមួយតាម៉ុក អស់រយៈពេលជាច្រើនឆ្នាំ ? ចម្លើយ គឺថា ពីព្រោះគ្មានជម្រើស” ។^៣០៤ ធួន ក៏បានកត់សម្គាល់ដូចគ្នាដែរ “តាម៉ុក គ្រប់គ្រងរដ្ឋាភិបាលអន្លង់វែង ការដឹកជញ្ជូន និងចំណីអាហារ ។ គាត់គ្រប់គ្រងអ្វីៗ ទាំងអស់” ^៣០៥ វប្បធម៌នៃការពឹងផ្អែកគ្នារវាងអ្នកដឹកនាំ និងកូនចៅ មិនត្រឹមតែ ពង្រឹងការគ្រប់គ្រងរបស់តាម៉ុក មកលើប្រជាជននោះទេ ប៉ុន្តែថែមទាំងបានធ្វើឱ្យកេរ ដំណែលរបស់គាត់ស្ថិតស្ថេរបានយូរអង្វែងទៀតផង ។ តាមពិតទៅកេរដំណែល របស់តាម៉ុក ក្នុងនាមជាមេដឹកនាំ ដែលប្រជាជនគោរពស្រឡាញ់ដូចជាឪពុកនៅ ក្នុងសហគមន៍ នៅតែបន្តរហូតមកដល់សព្វថ្ងៃ ទោះបីជាមានការនិយាយអំពី រឿងរ៉ាវអតីតកាលដ៏សាហាវរបស់តាម៉ុក ។ ជាជាងបដិសេធចោលមេដឹកនាំខ្លួន ប្រជាជននៅអន្លង់វែង ភាគច្រើនបានធ្វើការបែងចែករវាងតាម៉ុក ដែលជា “ពេជ្ឈឃាត” និងតាម៉ុក ជា “មេដឹកនាំល្អ” ។ នេន បានអះអាងថា “តាម៉ុក គឺជា មនុស្សចិត្តល្អ ។ គាត់ជួយប្រជាជន ។ គាត់បានកសាងផ្លូវ ហើយគាត់ចូលចិត្តជួយ សង់ផ្ទះឱ្យប្រជាជន” ។^៣០៦ ចាន់ណា បានបន្ថែមថា “តាម៉ុក បានផ្តល់ម្ហូបអាហារ ដល់ប្រជាជន ។ គ្រួសារនីមួយៗទទួលបានអង្ករ សម្រាប់រយៈពេលដប់ថ្ងៃឬកន្លះខែ ម្តង ។ យើងថែមទាំងទទួលបានគ្រឿងទេសផ្សេងៗ សម្លៀកបំពាក់ និងសាប៊ូ កក់សក់” ។^៣០៧

ការលះបង់របស់សហគមន៍ចំពោះមេដឹកនាំរបស់ខ្លួន និងកេរមរតករបស់ តាម៉ុកបង្កើតឱ្យមានអនុស្សាវរីយ៍នៃសង្គមមួយ ប្រកបដោយវិន័យ និងការរស់នៅ រួមដែលផ្ទុយទៅនឹងការចងចាំទាំងឡាយនៃជីវិតលំបាកវេទនានៃការរស់នៅដោយធ្វើការងារ ស្រែចម្ការ នៅក្នុងរបបខ្មែរក្រហម ។ ជាក់ស្តែង កេរដំណែល របស់តាម៉ុក មិនត្រឹមតែស្ថិតនៅក្នុងការចងចាំនូវពេលវេលា ដែលបច្ចុប្បន្នបាន ក្លាយទៅជាអតីតកាលទៅហើយប៉ុណ្ណោះទេ ប៉ុន្តែថែមទាំងជាផលវិបាកផ្នែក សីលធម៌ដែលនៅតែបន្តក្នុងការ ពណ៌នាអំពីចលនាខ្មែរក្រហម ជាពិសេសសម្រាប់ បុគ្គលទាំងឡាយដែលបានបូជាពេញមួយជីវិតរបស់ខ្លួន សម្រាប់ជោគជ័យរបស់ ចលនានេះ ។ លី បានរៀបរាប់អំពីជីវិតដែលមានអាហារបរិភោគគ្រប់គ្រាន់ និង ជីវិតដែលពោរពេញទៅដោយភាពល្អប្រសើរ នៅក្រោមការគ្រប់គ្រងរបស់តាម៉ុក។ លី បានរៀបរាប់អំពីភាពមិនខ្វះខាតចំណីអាហារនៅក្រោមការគ្រប់គ្រងរបស់ តាម៉ុក និងជីវិតល្អប្រសើរថា “មានស្រូវ អាហារ និងបង្អែមច្រើនណាស់”។^៣០៨ រ៉ែម បានបន្ថែមថា “ទោះបីជា (តាម៉ុក) ធ្លាប់សម្លាប់មនុស្សអស់ជាច្រើនក៏ដោយ តែ គាត់នៅតែជាមនុស្សសាមញ្ញដូចកសិករធម្មតាដទៃទៀតដែរ ។ គាត់បានសង់ សាលារៀន ទំនប់ទឹក និងជួយឧបត្ថម្ភប្រជាជន” ។^៣០៩

ទោះជាយ៉ាងនេះក្តី មិនមែនប្រជាជនអន្លង់វែងទាំងអស់យល់ឃើញដូចគ្នា ចំពោះអត្តចរិតរបស់តាម៉ុក នោះទេ ។ តឿក បានអះអាងថា “តាម៉ុក ចាត់ទុកមនុស្ស មិនស្មើនឹងឆ្កែរបស់គាត់ផង ដែលស៊ីឆ្ងាញ់ជាងមនុស្សទៅទៀត” ។^៣១០ សុខ បាន បន្ថែមថា “តាម៉ុកជាមនុស្សមានអត្តចរិតពីរ ។ គាត់ជាមនុស្សស្លូត ប៉ុន្តែក៏អាចក្លាយ ជាមនុស្សកាចសាហាវដែរ ។ គាត់ជាមនុស្សកំណាញ់ ប៉ុន្តែគាត់ឱ្យបាយយើងហូប ។ ប្រសិនបើយើងសុំរបស់អ្វីមួយពីគាត់ គាត់នឹងឱ្យយើងភ្លាម ។ អ្នកផ្សេងទៀត មិនដែលឱ្យអ្វីយើងហូបនោះទេ” ។^៣១១ ដោយប្រៀបធៀបរវាងជីវិតក្នុងពេល បច្ចុប្បន្ន និងជីវិតនៅជំនាន់តាម៉ុក ធួន បានលើកឡើងថា “ប្រជាជនមិនដែលដាច់ បាយទេ ។ គាត់តែងតែជួយប្រជាជន ។ ប្រជាជនមិនដែលខ្វះខាតអាហារទេ ។ ប៉ុន្តែប្រសិនបើយើងនិយាយ ពីការអភិវឌ្ឍបច្ចុប្បន្ន គឺល្អប្រសើរជាងជំនាន់នោះ” ។^៣១២

នៅក្នុងស្ថានភាពនេះ ប្រជាជននៅអន្លង់វែង បានបង្ហាញអំពីមូលហេតុ ដែលខ្លួនស្មោះត្រង់ជាមួយតាម៉ុក ដោយសារតែការឧបត្ថម្ភគាំទ្ររបស់តាម៉ុក ចំពោះ សហគមន៍ និងសមត្ថភាពរបស់គាត់ក្នុងការដាក់ខ្លួនឱ្យស្មើនឹងកសិករ ។ ចាន់ណា បាននិយាយថា “កាលពីមុន តាម៉ុក គឺជាអ្នកឧបត្ថម្ភដល់យើងទាំងអស់គ្នា ។ ប៉ុន្តែ ការរស់នៅបែបនោះ មិនមែនជាវិធីរស់នៅបានយូរអង្វែងនោះទេ” ។^៣១៣ ទោះជាយ៉ាងនេះក្តី ប្រជាជនមួយចំនួនទៀតអាចទទួលយកស្ថានភាពបែបនេះបាន ។ សម្រាប់ ជួង “តាម៉ុក គឺជាកសិករពិតៗ ។ គាត់គឺជាអ្នកដឹកនាំល្អ ពីព្រោះគាត់មិនអនុញ្ញាតឱ្យបុគ្គលណាមួយមាន ទ្រព្យសម្បត្តិច្រើនហួសហេតុពេកទេ ។ គាត់ អនុញ្ញាតឱ្យប្រជាជន និងកងទ័ពមានគ្រប់គ្រាន់ល្មមហូប” ។^៣១៤ សម្រាប់ គឿម “តាម៉ុក គឺជាមេដឹកនាំដែលប្រកបដោយការលះបង់ និងស្នេហាជាតិ ដែលបាន ប្រយុទ្ធ ដើម្បីឯករាជភាពរបស់ប្រទេសយើង ។ លះបង់ខ្លួនដើរតាមការដឹកនាំ របស់គាត់ ពីព្រោះគាត់បានជួយដូចជាកូនរបស់គាត់បង្កើត” ។^៣១៥

សមត្ថភាពរបស់តាម៉ុក ក្នុងការរួបរួមតំបន់អន្លង់វែងក្រោមរូបភាពចលនាកសិករទាក់ទាញបានការគាំទ្រពីប្រជាជន ដែលជីវិតរស់នៅបានផ្សារភ្ជាប់ទៅនឹង ជីវិតកសិកម្ម និងដែលទស្សនៈចំពោះពិភពលោករបស់ខ្លួន ត្រូវបានបង្កើតឡើង (ក៏ដូចជាត្រូវបានបំផ្លាញទៅវិញ) ដោយសារសង្គ្រាមរាប់ឆ្នាំ និងមនោគមន៍វិជ្ជា កុម្មុយនីស្ត ។

នេះមិនមែនជារឿងដែលគួរឱ្យភ្ញាក់ផ្អើលនោះទេ ដែលប្រជាជននៅ អន្លង់វែង ភាគច្រើន ជាពិសេសប្រជាជនដែលមានវ័យចំណាស់ គឺជាប្រជាជន “មូលដ្ឋាន” ។ “ប្រជាជនមូលដ្ឋាន” គឺជាប្រជាជនដែលមានដើមកំណើត និង វណ្ណៈសង្គមជាកសិករ ។ ជាទូទៅប្រជាជនទាំងនេះរស់នៅក្រោមការគ្រប់គ្រង របស់បក្សកុម្មុយនីស្តកម្ពុជាមុនឆ្នាំ១៩៧៥ ។ នៅក្នុងរបបកម្ពុជាប្រជាធិបតេយ្យ ប្រជាជនទាំងនេះ ត្រូវបានចាត់ទុកថា ជាកងទ័ពស្រួច នៃមនោគមន៍វិជ្ជា និង ចក្ខុវិស័យរបស់របបខ្មែរក្រហម ។ ក្នុងឋានៈជា “ប្រជាជនពេញសិទ្ធិ” ប្រជាជន មូលដ្ឋានទាំងនេះ ទទួលបានការការពារប្រសើរជាងពីយុទ្ធនាការជ្រុលនិយមរបស់ របបនេះ ក្នុងការកំណត់សមាសភាពសត្រូវខាងក្នុង ។ នៅក្នុងន័យនេះ ជីវិតរស់នៅរបស់ប្រជាជនមូលដ្ឋានមានសុវត្ថិភាពជាង និងយ៉ាងហោចប្រសើរជាង “ប្រជាជន ថ្មី” ។

ប្រជាជនថ្មី (ឬប្រជាជន១៧មេសា) ជាទូទៅសំដៅទៅលើប្រជាជន ដែលមកពីទីក្រុងឬទីប្រជុំជនឬអ្នកទាំងឡាយ ដែលមានជាប់ពាក់ព័ន្ធនឹងរបបសាធារណ រដ្ឋខ្មែរ ។ ប្រជាជនទាំងនោះមិនមានឋានៈអ្វីនៅក្នុងសង្គមទេ ប៉ុន្តែត្រូវបានចាត់ទុក ថា ជាជំពូកជនសង្ស័យ ។ អ្នកដែលទទួលបានការអប់រំមានទំនាក់ទំនងជាមួយនឹងរបបចាស់ឬមកពីតំបន់ទីក្រុង ឬទីប្រជុំជន នៅក្នុងអំឡុងពេលនៃការជម្លៀស ដោយបង្ខំ ត្រូវបានចាត់ទុកថា ជា “ប្រជាជន១៧មេសា” ។

ទោះបីជាប្រជាជនថ្មីទទួលរងការធ្វើទុក្ខបុកម្នេញជាងប្រជាជនមូលដ្ឋាន ក៏ដោយ ក៏ការធ្វើទុក្ខបុកម្នេញនេះ មានកម្រិតខុសៗគ្នាពីតំបន់មួយទៅតំបន់មួយ ។ ទោះជាយ៉ាងនេះក្តី វាមិនមែនជារឿងចម្លែកនោះទេ ដែលប្រជាជននៅអន្លង់វែង ជាច្រើន គឺជា “ប្រជាជនមូលដ្ឋាន” ដែលឋានៈនេះផ្តល់ឱ្យនូវហេតុផលមួយសម្រាប់ ការរីកចម្រើនរបស់សហគមន៍អន្លង់វែង ។

ប្រជាជនមូលដ្ឋានមិនត្រឹមតែទទួលបានសុវត្ថិភាពច្រើនជាងប៉ុណ្ណោះទេថែមទាំងទទួលបានតួនាទីជាអ្នកដឹកនាំនៅក្នុង របបខ្មែរក្រហមថែមទៀតផង ។ វា មិនមែនជារឿងភ្ញាក់ផ្អើលនោះទេ ដែលប្រជាជនមូលដ្ឋានទាំងនេះជាច្រើនបាន រត់ភៀសខ្លួន ទៅកាន់ទីតាំងកាន់កាប់ចុងក្រោយរបស់ខ្មែរក្រហម ដែលមិនត្រឹមតែជាជម្រកក្នុងការការពារខ្លួនពីការគំរាមកំហែង របស់កងទ័ពវៀតណាមប៉ុណ្ណោះទេ ប៉ុន្តែថែមទាំងជាតំបន់ជ្រកកោនចុងក្រោយសម្រាប់ជីវិត ដែលបានចាកឆ្ងាយពី ភូមិកំណើតអស់ជាច្រើនឆ្នាំ ។ នេន បានលើកឡើងថា ”ខ្ញុំបានចេញពីផ្ទះតាំងពីឆ្នាំ ១៩៧៣ ហើយមិនដែលបានត្រឡប់ទៅវិញទេ រហូតដល់ឆ្នាំ១៩៩៩ ។ ខ្ញុំមិនទាំង ចាំថា ផ្ទះរបស់ខ្ញុំនៅម្តុំណាផង នៅពេលខ្ញុំត្រឡប់ទៅដល់ភូមិវិញ ។ ខ្ញុំវង្វេងនៅក្នុង ភូមិកំណើតខ្លួនឯង” ។^៣១៦ គឿម ដែលបានចាកចេញពីស្រុកកំណើត ដើម្បីចូល បម្រើក្នុងកងទ័ពខ្មែរក្រហម តាំងពីទសវត្សរ៍ឆ្នាំ១៩៧០ បានរៀបរាប់អំពី បទពិសោធប្រហាក់ប្រហែលគ្នា ។ គឿម បានចាកចោលបងប្អូនបង្កើតចំនួន៦នាក់(ប្រុសពីរ ស្រីបួន) ។ ប៉ុន្តែមកដល់បច្ចុប្បន្ននេះ មានតែប្អូនប្រុសម្នាក់តែប៉ុណ្ណោះ  ដែលនៅរស់រានមានជីវិត ។ បងប្អូនបង្កើតផ្សេងទៀតបានស្លាប់បាត់បង់ជីវិតអស់ ជាច្រើនឆ្នាំទៅហើយ ។ ថ្ងៃដែលគឿម ចូលខ្មែរក្រហម គឺជាថ្ងៃចុងក្រោយ ដែលគឿម បានឃើញមុខឪពុកម្តាយ និងបងប្អូន ។ ទ្រព្យសម្បត្តិរបស់គ្រួសារទាំងអស់ក៏ត្រូវ រលាយបាត់បង់គ្មានសល់ ។ អ្វីដែលនៅសេសសល់ គឺជីវិតរស់នៅ អន្លង់វែង។៣១៧

ជាទូទៅប្រជាជនភាគច្រើន ដែលបានធ្វើដំណើរទៅលេងភូមិកំណើត របស់ខ្លួន ត្រឡប់មកអន្លង់វែងវិញទាំងទឹកភ្នែក ។ ប្រជាជននៅអន្លង់វែង ភាគច្រើន ដែលមានបំណងចង់ផ្សារភ្ជាប់ទំនាក់ទំនងជាមួយអតីតកាលរបស់ខ្លួន ក្រុមគ្រួសារ និងមិត្តភក្តិឡើងវិញ បានដឹងថា ពេលវេលាដែលបានកន្លងផុតទៅមិនអាចវិល ថយក្រោយវិញបានទេ ។ ជាទូទៅផ្ទះសម្បែងរបស់ខ្លួន ដែលត្រូវបានបោះបង់ចោល នៅក្នុងអំឡុងពេលនៃការជម្លៀសដោយបង្ខំ ត្រូវបានអ្នកដទៃកាន់កាប់ ។ សារ៉ាយ បានចាកចេញពីផ្ទះរបស់គាត់នៅខេត្តកំពង់ស្ពឺ នៅឆ្នាំ១៩៧៣ ។ សារ៉ាយ បម្រើការ នៅក្នុងកងពល៨០១ ក្នុងរបបខ្មែរក្រហម និងត្រូវបានបញ្ជូនទៅខេត្តរតនគិរី ។ សារ៉ាយ មិនដែលបានទាក់ទងឪពុកម្តាយបងប្អូន និងសាច់ញាតិរបស់ខ្លួន និង មិនដែលបានត្រឡប់មកភូមិកំណើតរបស់ខ្លួនវិញទេ រហូតដល់ឆ្នាំ១៩៩៩ ។ នៅ ពេលដែលសារ៉ាយ មកដល់ស្រុកកំណើត ចាស់ៗនៅក្នុងភូមិមិនអាចចំណាំមុខ របស់គាត់បានទេ ហើយគាត់ក៏មិនអាចចំណាំដីភូមិរបស់ខ្លួនបានដែរ ។ សារ៉ាយ ចាំបានថា កាលពីខ្លួនអាយុ១៣ឆ្នាំ ខ្លួនធ្លាប់ឃ្វាលគោនៅលើដីរបស់គ្រួសារនោះ ប៉ុន្តែបច្ចុប្បន្នដីស្រែនោះបានបាត់បង់ទៅហើយ ។ រដ្ឋបានប្រគល់ដីនោះទៅឱ្យ គ្រួសារដទៃ ដែលបានសង់ផ្ទះថ្មីរួចទៅហើយ ។ ដោយសារតែចង់បានសន្តិភាព សារ៉ាយ មិនចង់ទាមទារយកដីនោះមកវិញទេ ។^៣១៨ វី បានលើកឡើងថា ”ប្រជាជនភាគច្រើនដែលបានចាកចេញពីអន្លង់វែង ត្រឡប់ទៅស្រុកកំណើត របស់ខ្លួនវិញ តែងតែមកវិញដោយទឹកភ្នែក ។ ប្រជាជនទាំងនោះបានដឹងថាផ្ទះសម្បែងរបស់ក្រុមគ្រួសារ របស់ខ្លួន ត្រូវបានអ្នកដទៃកាន់កាប់ ហើយខ្លួនមិនមាន កន្លែងឈរជើងនៅក្នុងសហគមន៍របស់ខ្លួនទៀតទេ” ។^៣១៩

ប៉ុន្តែការបាត់បង់រួម បាននាំឱ្យមនុស្សកាន់តែជិតស្និទ្ធនឹងគ្នា ។ ដោយ ពុំមានទីកន្លែងរស់នៅច្បាស់លាស់ អតីតកម្មាភិបាលខ្មែរក្រហម ប្រជាជនមូលដ្ឋាន និងក្រុមគ្រួសារជាច្រើន បានវិលត្រឡប់មកអន្លង់វែងវិញ ដោយបានដឹងយ៉ាងច្បាស់ ថា ផ្ទះសម្បែងតាំងពីកុមារភាព ភូមិកំណើត និងអតីតកាលទាំងអស់របស់ខ្លួនបាន បាត់បង់ទៅតាមពេលវេលាទៅហើយ ។ អន្លង់វែង មិនត្រឹមតែក្លាយទៅជាកន្លែង ជ្រកកោននៅចំពោះមុខនៃការបាត់បង់ជីវិតអតីតកាលរបស់ខ្លួនប៉ុណ្ណោះទេ ប៉ុន្តែ ថែមទាំងជាកន្លែងសម្រាប់កសាងជីវិតថ្មីទៀតផង ។ យ៉ាន មិនអាចរស់នៅក្នុង ខេត្តតាកែវបានទេ ពីព្រោះគាត់មិនស្គាល់អ្នកណាម្នាក់នៅទីនោះ ហើយមិនអាច ទ្រាំរស់នៅក្នុងភូមិកំណើតរបស់ខ្លួនបាន ។ នៅអន្លង់វែង យ៉ាន ស្គាល់មន្ត្រីរាជការ គ្រប់ជាន់ថ្នាក់ ហើយដីមានតម្លៃថោក ។ យ៉ាន អាចស្វែងរកជំនួយពីមន្ត្រីទាំងអស់ នោះបានដូចជា នួន នៅ, យឹម ផាន់ណា, យឹម ពឹម និងខៀវ វុធ ។ យ៉ាន បានលើក ឡើងថា ”ការរស់នៅក្បែរផ្សារមានភាពងាយស្រួលជាង” ។^៣២០

ព្រៃឈើនៅអន្លង់វែង ដែលមិនទាន់ត្រូវបានអភិវឌ្ឍន៍ជាមួយនឹងធនធាន និងឱកាសដ៏សម្បូរបែបសម្រាប់ការអភិវឌ្ឍ បានបង្ហាញអំពីព្រំដែនថ្មីមួយសម្រាប់ ការកសាងជីវិតសាជាថ្មី ។ ជាងនេះទៅទៀត ដីនៅអន្លង់វែងនៅទំនេរច្រើន ទោះបី ជាជម្លោះដីធ្លីកើតឡើងញឹកញាប់ក៏ដោយ ។ ប្រជាជនមានការគោរពគ្នាទៅវិញ ទៅមកនៅក្នុងសហគមន៍ ដោយសារប្រជាជនទាំងអស់ចេញមកពីអតីតកាល ប្រហាក់ប្រហែលគ្នា ដែលជាជីវិតមួយនៅក្នុងចលនាខ្មែរក្រហមដូចគ្នា ។

ជាការពិតណាស់ ជីវិតមិនអាចចាប់ផ្តើមឡើងវិញបានដោយងាយស្រួល នោះទេ ។ ជាមួយនឹងរឿងរ៉ាវនៃការចាប់ផ្តើមជីវិតឡើងវិញ តែងតែបង្កប់នូវ រឿងរ៉ាវជូរចត់ និងការបាត់បង់ជីវិតជារៀងរហូត ។ សារ៉ាយ ដែលជាអតីតកងទ័ព ខ្មែរក្រហមមួយរូបនិយាយថា ៖ ខ្ញុំសោកស្តាយណាស់នៅពេលរឿងគ្រប់យ៉ាង បានកន្លងផុតទៅ ខ្ញុំបានបាត់បង់អ្វីៗទាំងអស់ ។ រាជរដ្ឋាភិបាលកម្ពុជាបានផ្តល់ ឱ្យខ្ញុំនូវទឹកប្រាក់ ចំនួនបីលានរៀល នៅពេលខ្ញុំចូលនិវត្តន៍ ។ ខ្ញុំបានយកប្រាក់នោះ ទៅសងបំណុលគេទាំងអស់ ។ ឯប្រាក់ដែលនៅសល់មួយចំនួន ខ្ញុំបានចំណាយ ទៅលើការព្យាបាល  ជំងឺ ។ មន្ត្រីផ្នែកសង្គមកិច្ចសន្យាថា រដ្ឋនឹងចែកដីឱ្យខ្ញុំ ។ ប៉ុន្តែ តើដីនោះ នៅឯណា? ខ្ញុំមិនមានអ្វីទាំងអស់ ។ ខ្ញុំមិនខុសពីលោកសង្ឃដែលទើប តែសឹកនោះទេ ។^៣២១

ភាពសោកស្តាយបានញាំញីជីវិតប្រជាជនអន្លង់វែងច្រើនជាងបញ្ហា សេដ្ឋកិច្ចទៅទៀត ។ ពេលក្រឡេកក្រោយមើលទៅរយៈពេលជាច្រើនឆ្នាំ នៅក្នុង ការបម្រើខ្មែរក្រហម ប្រជាជនជាច្រើនបានមើលឃើញថា ខ្លួនបានចំណាយជីវិត ចោលឥតប្រយោជន៍ ហើយក្តីស្រមៃទាំងឡាយបានរលាយបាត់បង់អស់ ។ គឿម បានបាត់បង់ជើងម្ខាង ហើយគាត់តែងតែឈឺចុកចាប់នៅត្រង់ស្មាជាប្រចាំ ដោយសារ តែជីវិតធ្វើជាកងទ័ព ។ គាត់បានចោទសួរថា ”តើខ្ញុំទទួលបានអ្វីពីការពលីរបស់ខ្ញុំ ចំពោះប្រទេសជាតិ? នេះគឺជាសំណួរមួយដែលខ្ញុំចង់សួរទៅកាន់មេដឹកនាំ ខ្មែរក្រហម” ។^៣២២

ទោះបីជាអតីតកម្មាភិបាលខ្មែរក្រហម និងប្រជាជនមូលដ្ឋានជាច្រើន អាចចាប់ផ្តើមជីវិតសាជាថ្មីបានប្រជាជន មួយចំនួនទៀតបានមើលឃើញថា ខ្លួនពុំមានអ្វី សម្រាប់ការចាប់ផ្តើមជីវិតសាជាថ្មីទេដោយសារជីវិតរបស់ខ្លួន ទាំងអស់បានបូជា ទៅឱ្យរបបខ្មែរក្រហមអស់ទៅហើយ ។ ជីវិតនៅក្រោយរបបខ្មែរក្រហម ពោរពេញទៅដោយភាពសោកស្តាយ ដោយគ្មានអ្វីសម្រាប់បង្ហាញប្រកបដោយ មោទនភាពទេ ក្រៅពីដៃជើងដែលបាត់បង់ និងក្តីស្រមៃដែលរលាយបាត់បង់ ដោយសារតែការពលីអស់រយៈពេលជាច្រើនឆ្នាំទៅលើបុព្វហេតុមួយដែល បរាជ័យ ។ ឡុត និយាយថា៖

ប្រសិនបើក្រឡេកទៅមើលរឿងរ៉ាវទាំងឡាយដែលបានកើតឡើងនៅ ពេលនោះ ខ្ញុំគិតថា ខ្ញុំកំពុងដើរតាមអង្គការ ។ ក្រោយមក ខ្ញុំគិតដល់ការផ្សះផ្សា និងបានភ្ញាក់ខ្លួនថា អ្វីៗ ដែលបានកើតឡើងកន្លងមក គឺជាទង្វើមិនត្រឹមត្រូវ ។ ទី១ ខ្ញុំបានដឹងខ្លួនថា យើងបានបំផ្លាញប្រទេសជាតិ ។ ទី២ ខ្ញុំបានដឹងថា ខ្ញុំបានបំផ្លាញ ខ្លួនឯង ។ នៅពេលនោះ យើងគិតថា យើងបានធ្វើរឿងត្រឹមត្រូវ ។ ប៉ុន្តែបន្ទាប់ពី សមាហរណកម្ម ខ្ញុំបានគិតអំពីរឿងនេះម្តងទៀត ។ ខ្ញុំមានអារម្មណ៍សោកស្តាយ ។ មនុស្សមួយចំនួនធ្វើអំពើអាក្រក់ ។ ប៉ុន្តែអ្វីដែលយើងនៅមានសង្ឃឹមគឺថា គាត់អាច កែខ្លួន ។ ឱ្យគាត់អាចក្លាយទៅជាមនុស្សថ្មី ប៉ុន្តែសម្រាប់ជនពិការដូចជារូបខ្ញុំវិញ ខ្ញុំពុំមានអ្វីនៅសេសសល់ទៀតនោះទេ ។^៣២៣

ទោះបីជាមិនមានអ្វីនៅសេសសល់ទៀតក៏ដោយ ក៏ប្រជាជនអន្លង់វែង មាន បំណងប្រាថ្នាខ្លាំងក្លា ក្នុងការធ្វើដំណើរឆ្ពោះទៅមុខដើម្បីកសាងជីវិតថ្មី ។ បន្ទាប់ពី សង្គ្រាមបានបញ្ចប់ទៅ រ៉ុង មានការសប្បាយរីករាយជាខ្លាំង ។ គាត់បានចាប់ផ្តើម សង់ផ្ទះថ្មីបង្កើតជីវិតគ្រួសារថ្មី និងប្រកបរបររកស៊ី នៅអន្លង់វែង ។៣២៤ សាវ៉េត បានលើកឡើងថា ”ពុំមានការរើសអើង ដោយសារតែប្រវត្តិពីអតីតកាលឬពេលវេលានៃការចាប់ផ្តើមមករស់ នៅអន្លង់វែងនោះទេ” ។^៣២៥ ប៉ុន្តែ នៅក្នុងដំណើរ នៃ ការកសាងជីវិតថ្មី ប្រជាជននៅអន្លង់វែងត្រូវបានតម្រូវឱ្យ ធ្វើការលះបង់ ដែលមិន គួរឱ្យជឿ ទោះបីជាខ្លួនបានលះបង់ជីវិតដើម្បីចលនាខ្មែរក្រហមពេញមួយជីវិត រួចហើយក៏ដោយ ។ កម្លាំងរបស់រដ្ឋាភិបាលបានវាយប្រហារតំបន់អន្លង់វែង ចំនួនពីរលើក ៖ លើកទី១ នៅឆ្នាំ១៩៩៣ និងលើកទី២ នៅឆ្នាំ១៩៩៤ ។ នៅក្នុង ការវាយប្រហារលើកទី១ ខ្មែរក្រហម មិនបានដុតបំផ្លាញផ្ទះសម្បែងរបស់ខ្លួន នោះទេ ។ ប៉ុន្តែនៅពេលកងទ័ពរដ្ឋាភិបាល បានចូលមកជាលើកទី២ មេដឹកនាំ ខ្មែរក្រហម បានបញ្ជាឱ្យប្រជាជន និងកងទ័ពរបស់ខ្លួនដុតផ្ទះខ្លួនឯងចោល ដើម្បី កុំឱ្យកងទ័ពរដ្ឋាភិបាលអាចតាំងទីលំនៅបាន ។^៣២៦សម្រាប់ប្រជាជនជាច្រើន ការលះបង់នេះ គឺពិតជាការសម្រេចចិត្តមួយដ៏ពិបាក ។ គឿម បានលើកឡើងថា៖

កងទ័ពបានដុតផ្ទះរបស់ខ្ញុំចោល និងបានបំផ្លាញមធ្យោបាយ ក្នុងការរក ទទួលទានចិញ្ចឹមជីវិតរបស់ខ្ញុំចោលទាំងអស់ ។ ទង្វើនេះ បានធ្វើឱ្យស្ថានភាពរស់នៅ គ្រួសាររបស់ខ្ញុំធ្លាក់ដុនដាបយ៉ាងខ្លាំង ។ ខ្ញុំមានការសោកស្តាយចំពោះទង្វើ ដែល ខ្មែរក្រហមធ្វើមកលើខ្ញុំ បន្ទាប់ពីខ្ញុំបានបូជាជីវិតប្រយុទ្ធ ដើម្បីការពារប្រទេសជាតិ អស់រយៈពេលជាច្រើនឆ្នាំមក ។ មិនគួរណាទទួលរងទុក្ខវេទនាបែបនេះជាថ្នូរ នឹងការលះបង់កន្លងមកទេ ។^៣២៧

ជាទីបញ្ចប់ ការលំបាកវេទនាបានជះឥទ្ធិពលដល់ឆន្ទៈរបស់ប្រជាជនហើយចលនាខ្មែរក្រហមនឹងប្រឈមមុខនឹង ភាពអន្តរាយពីខាងក្នុង ។ ជាមួយនឹង ការផ្តាច់ខ្លួនរបស់មេបញ្ជាការកងទ័ពជាន់ខ្ពស់របស់ តាម៉ុក តំបន់អន្លង់វែង ចាប់ផ្តើមធ្វើអន្តរកាលឆ្ពោះទៅសមាហរណកម្មជាមួយរាជរដ្ឋាភិបាលកម្ពុជា ។ ប្រជាជន និងមេដឹកនាំខ្មែរក្រហម មួយចំនួនទន្ទឹងចង់បានសន្តិភាព ។^៣២៨ ទោះបីជា សមាហរណកម្មនាំមកនូវយុគសម័យថ្មី នៃសេរីភាពផ្នែកសេដ្ឋកិច្ច និងសង្គម គោល គំនិតរបស់សហគមន៍ពីអតីតកាល និងវប្បធម៌នៅក្រោមរបបកម្ពុជាប្រជាធិបតេយ្យ ក៏ដូចជាការអនុវត្តទាំងឡាយក្រោយមកទៀត នៅតែបន្តមានឥទ្ធិពលទៅលើការ យល់ឃើញរបស់សហគមន៍ អំពីអត្តសញ្ញាណ និងទស្សនវិស័យ សម្រាប់អនាគត របស់ខ្លួន ។

ទោះជាយ៉ាងណា អនុស្សាវរីយ៍ដក់ជាប់យ៉ាងជ្រៅនៅក្នុងចិត្តរបស់ ប្រជាជនអន្លង់វែង ទោះបីជាមានការពណ៌នាផ្ទុយអំពីទុក្ខវេទនា និងការបាត់បង់ ក៏ដោយ ។ លី បាននិយាយថា ”ច្បាប់របស់ខ្មែរក្រហម គឺល្អ ។ ប្រជាជនស្រឡាញ់ រាប់អានគ្នាដូចបងប្អូន ។ ប្រជាជនមិនអាចដើរហើរដោយសេរីបានទេ ។ ប្រជាជន ត្រូវតែរៀបអត្តចរិតឱ្យបានត្រឹមត្រូវ ។ ប៉ុន្តែបច្ចុប្បន្ន គឺខុសពីមុន ។ យុវជនក្មេងៗ មួយចំនួនប្រព្រឹត្តអំពើឆ្គាំឆ្គង” ។ លី បានបន្ថែមថា ”ការអនុវត្តរបស់ខ្មែរក្រហម ប្រសើរជាងការអនុវត្តនាពេលបច្ចុប្បន្ន ពីព្រោះមនុស្សចេះជួយគ្នាទៅវិញទៅ   មក” ។^៣២៩ ឡុត យល់ស្របជាមួយនឹងចំណុចដែលថា សេរីភាពផ្នែកសេដ្ឋកិច្ច និង សង្គម បានធ្វើឱ្យអន្លង់វែង ប្រឈមទៅនឹងបញ្ហា ដែលមិនធ្លាប់កើតមានកាលពី របបខ្មែរក្រហម ។ ”ប្រជាជនឈ្លក់វង្វេងនឹងសង្គមស៊ីវិល័យ ។ ប្រជាជនបានភ្លេច ប្រភពដើមរបស់ខ្លួន ដែលនោះគឺការធ្វើស្រែចម្ការ” ។^៣៣០ រ៉ែម បានលើកឡើងថាៈ

ការធ្វើជំនួញសម័យបច្ចុប្បន្ន ខុសពីសម័យតាម៉ុក ឆ្ងាយណាស់ ។ នៅក្រោម ការគ្រប់គ្រងរបស់តាម៉ុក យើងរស់នៅជាសហគមន៍ ។ យើងជួយគ្នាទៅវិញទៅមក ទោះបីជាយើងឈឺក៏ដោយ ។ យើងកម្រឈ្លោះប្រកែកគ្នាណាស់ ។ បច្ចុប្បន្ន នៅ ពេលដែលប្រជាជនធ្វើជំនួញ ពួកគេគិតពីផលប្រយោជន៍ផ្ទាល់ខ្លួនមុន ។^៣៣១ ការ គោរពយ៉ាងជ្រាលជ្រៅចំពោះសហគមន៍ និងស្មារតីឯករាជភាពពីសហគមន៍ ខាងក្រៅ ហាក់ដូចជានៅតែសមស្របនាពេលបច្ចុប្បន្ននៅក្នុងផ្នែកជាច្រើន ដូចជាការផ្តល់កម្មសិទ្ធិដី ការធ្វើស្រែចម្ការ ជីវិតគ្រួសារ និងរឿងរ៉ាវអាក្រក់អំពី សហគមន៍ ។

ការសុំទាន គឺជាអំពើហាមប្រាមមួយនៅក្នុងសហគមន៍ ដែលផ្ទុយទៅនឹង គោលការណ៍ឯករាជ្យ និងប៉ះពាល់ដល់លទ្ធភាពរបស់សហគមន៍ ក្នុងការពឹងផ្អែក លើខ្លួនឯង ។ ប្រជាជននៅអន្លង់វែង ជឿជាក់ថា តំបន់អន្លង់វែង មានអ្នកសុំទាន តិចតួចឬគ្មានទាល់តែសោះ ពីព្រោះប្រជាជននៅអន្លង់វែងនឹងមិនសុំទានទេ ទោះបី ស្ថិតនៅក្នុងស្ថានភាពលំបាកយ៉ាងណាក៏ដោយ ។^៣៣២ យោងតាមសម្តីរបស់សាំង វី ”សូម្បីតែជនពិការភ្នែកនៅស្រុកអន្លង់វែង ក៏អាចរស់នៅដោយការធ្វើស្រែចម្ការ បានដែរ ។ ជាក់ស្តែង តា សាត គឺជាជនពិការភ្នែក ប៉ុន្តែគាត់បានប្រើដៃរបស់គាត់ ដើម្បីស្ទាបរបស់ផ្សេងៗ និងអាចធ្វើចម្ការបាន” ។^៣៣៣ យឹម ផាន់ណា ដែលជា អភិបាលស្រុកអន្លង់វែង បានលើកឡើងថា មេដឹកនាំខ្មែរក្រហម ថែរក្សាប្រជាជន ទាំងអស់នៅអន្លង់វែង ។ ហេតុដូចនេះហើយបានជាតំបន់នេះមិនមានអ្នកសុំទាន ។ ប្រជាជនទទួលបានការបែងចែកដី ដើម្បីធ្វើស្រែចម្ការ ដែលខុសពីតំបន់របស់ កងទ័ពប៉ារ៉ា ដែលបានផ្តល់ដីតិចតួចឬមិនបានផ្តល់អ្វីទាំងអស់ដល់សមាជិករបស់ខ្លួន បន្ទាប់ពីសង្គ្រាមបានបញ្ចប់ ដែលបានបង្ខំឱ្យពួកគេក្លាយខ្លួនទៅជាអ្នកសុំទាន ។^៣៣៤ ការជឿជាក់ដែលថា មិនមានអ្នកសុំទាន (ហើយការសង្កេតបានបញ្ជាក់យ៉ាងដូច្នេះ មែន)ហាក់ដូចជាចេញមកពីវប្បធម៌ នៃភាពមិនងាយចុះទ្រុឌទ្រោម ដែលមាននៅ ក្នុងអត្តសញ្ញាណរបស់សមាជិកនៅក្នុងសហគមន៍ ជាពិសេសអ្នកទាំងឡាយដែល រស់នៅក្នុងរបបកម្ពុជាប្រជាធិបតេយ្យ ។ដូចគ្នាដែរ ការភ្ជាប់ខ្លួនយ៉ាងរឹងមាំទៅនឹងជីវិតស្រែចម្ការ គឺមិនត្រឹមតែជា មធ្យោបាយសម្រាប់ចិញ្ចឹមជីវិតប៉ុណ្ណោះទេ ប៉ុន្តែថែមទាំងជាមធ្យោបាយនៃការ អនុវត្តតាមប្រពៃណី ដែលបង្ហាញអំពីការគោរពចំពោះជីវិតរស់នៅដោយឯករាជ្យ និងការរស់នៅបែបសមូហភាព ។ សុភាសិតរបស់ខ្មែរក្រហមមួយនិយាយថា “ជើងជាប់ដី គឺជាប្រភពសេដ្ឋកិច្ច” ត្រូវបាននិយាយតៗគ្នា នៅក្នុងសន្ទនាជាច្រើនអំពី សារសំខាន់នៃការដាំដុះ ។ សុភាសិតនេះមានន័យថា សេដ្ឋកិច្ចមានប្រភពចេញ មកពីដីប្រៀបបានទៅនឹងជើងមនុស្សជាន់លើដីដែរ ។ ដូចដែលអ្នកស្រុកអន្លង់វែង ម្នាក់បានលើកឡើង “គ្មានអ្វីក្រៅពីការដាំដុះ និងការធ្វើស្រែចម្ការនោះទេ” ។^៣៣៥ ជីវិតធ្វើស្រែចម្ការដែលតាម៉ុក បានជំរុញ នៅតែបន្តរហូតដល់ពេលបច្ចុប្បន្ន ដែល ជាការរំលឹកដល់សមត្ថភាពរបស់សហគមន៍ ក្នុងការរកស៊ីចិញ្ចឹមជីវិត និងពឹងពាក់ គ្នាទៅវិញទៅមក នៅពេលចាំបាច់ ។

ប៉ុន្តែនៅពេលសហគមន៍នេះ បានផ្លាស់ប្តូរពីមួយជំនាន់ទៅមួយជំនាន់ ហើយប្រជាជនចំណូលថ្មីបានចូលមករស់នៅ យ៉ាងច្រើននៅទីនោះ លក្ខណៈសម្បត្តិ ទាំងអស់នេះបានចាប់ផ្តើមសាបរលាបទៅវិញតាំងពីសមាហរណកម្មមកម្ល៉េះ ។^៣៣៦ ប៉ុន្តែទោះបីជានៅចំពោះមុខនៃសហគមន៍ ដែលកាន់តែមានវ័យចំណាស់ និងការ ផ្លាស់ប្តូរសង្គម និងសេដ្ឋកិច្ចយ៉ាងណាក៏ដោយ ក៏តម្លៃរបស់សហគមន៍នៅតែអាច រក្សាបានតាមមធ្យោបាយផ្សេងៗ ។

មិនទាន់មានការបង្ហាញពីការខឹងសម្បាទៅលើប្រជាជនដែលមកពី ខាងក្រៅ^៣៣៧ជាពិសេសអ្នកដែលទើប តែចូលមកតាំងទីលំនៅនៅអន្លង់វែង ។ ទោះជាយ៉ាងនេះក្តី យើងអាចទទួលអារម្មណ៍ដឹងថា មានការកើនឡើងនូវការ មិនជឿទុកចិត្តគ្នារវាងសមាជិកនៅក្នុងសហគមន៍ជាមួយនឹងអ្នកចំណូលថ្មី ជា ពិសេសជុំវិញបញ្ហាដីធ្លី ។ នាពេលថ្មីៗនេះ មានរបាយការណ៍ព័ត៌មានជាច្រើន អំពីក្រុមហ៊ុនបរទេស ជាពិសេសក្រុមហ៊ុនចម្ការកៅស៊ូ ដែលបានរឹបអូសយកដីពី ប្រជាជនអន្លង់វែង ។^៣៣៨ ការពិភាក្សាអំពីបញ្ហាដែលក្រុមហ៊ុនចម្ការកៅស៊ូរឹបអូស យកដីកាន់តែមានសភាពធ្ងន់ឡើងៗ នៅពេលមានដំណឹងថា មនុស្សមកពីក្រៅបាន វាស់ដីដោយប្រើប្រាស់ឧបករណ៍កំណត់ទីតាំងភូមិសាស្ត្រពិភពលោក ។^៣៣៩

នៅក្នុងកំណត់ត្រាស្រដៀងគ្នានេះដែរ ការកាន់កាប់ដីនាពេលថ្មីៗនៅ ជុំវិញតំបន់ប្រាសាទព្រះវិហារ និងការប្រឈម មុខដាក់គ្នាដែលបានផ្ទុះឡើងនៅ តាមបណ្តោយព្រំដែនកម្ពុជា-ថៃ បានជំរុញឱ្យមានការសង្ស័យទៅលើចេតនា ឈ្លានពាន ដែលគ្មានការខ្មាសអៀនរបស់ថៃ ។^៣៤០ នៅក្នុងឆ្នាំ២០១១ សាលាបឋម សិក្សាហ៊ុនសែន នៅអន្លង់វែងត្រូវបានបង្ខំ ចិត្តបិទទ្វារ ដោយសារតែបញ្ហាជម្លោះ ព្រំដែនជាមួយប្រទេសថៃ ។ ប្រជាជនមានការព្រួយបារម្ភរថា បញ្ហាព្រំដែននឹងបន្ត ទៅមុខ ។ ការកើនឡើងនូវតម្រូវការដីថ្មីសម្រាប់ការអភិវឌ្ឍ ដោយសារតែកំណើន ប្រជាជនបានបង្ហាញសញ្ញាណមិនល្អដល់ប្រជាជននៅក្នុងសហគមន៍ ។ នៅពេល ដែលសហគមន៍កាន់តែរីកធំឡើង ដោយសារវត្តមានរបស់អ្នកចំណូលថ្មី ដែល កំពុងតែស្វែងរកផលប្រយោជន៍ពីធនធាននៅក្នុងសហគមន៍ កម្មសិទ្ធិដីធ្លីបានក្លាយ ទៅជាបញ្ហាដ៏គួរឱ្យព្រួយបារម្ភ ។^៣៤១

ម្យ៉ាងទៀត ការកើនឡើងនៃការចាប់អារម្មណ៍ទៅលើប្រវត្តិសាស្ត្រ របស់តំបន់នេះជាពិសេសទីតាំងប្រវត្តិសាស្ត្រ ទាំងឡាយ បានផ្តល់ឱកាសដល់ការ ទាក់ទាញទេសចរណ៍ និងការអភិវឌ្ឍនៅក្នុងតំបន់ ។ កិច្ចខិតខំប្រឹងប្រែងរបស់ ក្រសួងទេសចរណ៍ នៅក្នុងការកសាងហេដ្ឋារចនាសម្ព័ន្ធ ក្នុងគោលបំណងជំរុញវិស័យទេសចរណ៍ឱ្យកាន់តែធំ ឡើងបង្ហាញថា សហគមន៍អន្លង់វែង នឹងទទួលបាន ផលប្រយោជន៍ពីអតីតកាលដ៏ខ្មៅងងឹតរបស់ខ្លួន ជាពិសេសរឿងរ៉ាវដែលពាក់ព័ន្ធ នឹងចលនាចុងក្រោយរបស់ខ្មែរក្រហម ។

ទោះជាយ៉ាងណាក្តី ទេសចរណ៍ និងការអភិវឌ្ឍ គ្រាន់តែជាទិដ្ឋភាពមួយ នៃអនាគតរបស់តំបន់នេះតែប៉ុណ្ណោះ ។ អនាគតរបស់តំបន់អន្លង់វែង ស្ថិតនៅក្នុង ដៃរបស់ប្រជាជននៅក្នុងតំបន់ ។ ប្រជាជននៅក្នុងតំបន់អន្លង់វែង បានផ្តល់ បទពិសោធផ្សេងៗគ្នាជាច្រើន ដែលជាបង្អួចមួយអាចឱ្យយើងមើលឃើញអំពី កេរដំណែលនៃរបបខ្មែរក្រហម ភាពឃោរឃៅនៃសង្គ្រាម ព្រមទាំងសម្រស់ដ៏ អស្ចារ្យ និងសេចក្តីក្លាហានរបស់មនុស្សនៅក្នុងស្ថានភាពដ៏លំបាកបំផុត ។

ជំពូក១៦
រឿងរ៉ាវនៅអន្លង់វែង
ការសរសេរប្រវត្តិរបស់ប្រជាជននៅអន្លង់វែង ដូចជាការសរសេរប្រវត្តិ រឿងរ៉ាវផ្សេងៗទៀតដែរទាមទារឱ្យមានដំណើរ ការសម្រិតសម្រាំងមួយដែល បទពិសោធត្រូវបានចម្រាញ់ឱ្យចេញទៅជាការ ចងចាំពីការចងចាំទៅជាការ និយាយផ្ទាល់មាត់ និងពីការនិយាយផ្ទាល់មាត់ទៅជាព័ត៌មាន ដែលអាចកត់ត្រា បាន។ ជាការពិត ការចងចាំបានឆ្លងកាត់នូវតម្រងចម្រោះជាច្រើនដំណាក់ ។ ទស្សនៈ និងជំនឿ មនោគមន៍វិជ្ជា និងវប្បធម៌ ជះឥទ្ធិពលទៅលើគ្រប់ដំណាក់កាល ទាំងអស់ នៃដំណើរការប្រវត្តិសាស្ត្រ ដែលបានកំណត់ចរិតលក្ខណៈនៃរឿងរ៉ាវពី អតីតកាល ប្រៀបបាននឹងវិចិត្រករកំណត់ទម្រង់បែបផែននៃរូបគំរូរបស់ខ្លួនដែរ ។ ទោះជា លទ្ធផលយ៉ាងណាក៏ដោយ ការងារនេះ គឺជាដំណើរការនៃការដកស្រង់ នូវគោល រឿងសំខាន់ៗដែលបង្កើតបានទៅជាមូលដ្ឋានសម្រាប់ កំណត់ប្រវត្តិរឿងរ៉ាវរបស់ សហគមន៍មួយ ។ ជាទូទៅដំណើរការប្រៀបបានទៅនឹងឈុតឆាកសម្តែងមួយដែល ប្រវត្តិវិទូបានបង្កើតឡើងវិញនូវអារម្មណ៍ និងបរិយាកាស នៃបទពិសោធជាក់ស្តែងណាមួយដែលបានធ្វើឱ្យរឿងរ៉ាវ ក្នុងអតីតកាលមានជីវិត រស់ឡើងវិញ ។ ប្រសិនបើដំណើរការត្រូវបានធ្វើឡើងប្រកបដោយភាពស្មោះត្រង់ ការសរសេរប្រវត្តិសាស្ត្រ បែបនេះនឹងជួយកសាងស្ពានមួយ ដើម្បីតភ្ជាប់មនសិការរបស់ប្រជាជននៅអន្លង់វែង ទៅនឹងអ្នកអាន ។ មិនមានប្រវត្តិសាស្ត្រណាមួយដែលអាចបង្កើតស្ពានសម្រាប់តភ្ជាប់ដ៏ល្អឥតខ្ចោះដូចផ្ទាំងគំនូរ បាននោះទេ ។ ប៉ុន្តែយើងអាចសាកល្បងពិនិត្យមើលអំពីរឿងរ៉ាវនៃជីវិតរបស់មនុស្សតាមរយៈពាក្យសម្តី ផ្ទាល់មាត់របស់អ្នកស្រុកអន្លង់វែង។ ការធ្វើបែបនេះយើងសង្ឃឹមថានឹងបង្កើតឱ្យមានការយល់ដឹងល្អឥតខ្ចោះអំពីបទ ពិសោធជាក់ស្តែងនោះទេ ប៉ុន្តែការយល់ដឹងទូលំទូលាយជាងមុនមួយអំពីភាពជាមនុស្សដែលបានកំណត់អត្តសញ្ញាណ របស់ប្រជាជននិងវប្បធម៌របស់ស្រុកអន្លង់វែង។

អំពើអាក្រក់
នៅក្នុងរបបខ្មែរក្រហម ខ្ញុំបានឃើញស្ត្រីម្នាក់ ដែលត្រូវបានចាប់ខ្លួននៅ ក្នុងកងកុមារ ។សម្ងំនៅក្នុងកន្លែងស្នាក់នៅ របស់ខ្ញុំ ។ ស្ត្រីម្នាក់នោះនិយាយស្តីបែប គំរាមកំហែង និងមានចរិតលក្ខណៈបែបស្រីពាក់កណ្តាល ប្រុសពាក់កណ្តាល ។ យើងមិនទុកចិត្តគាត់ទេ ។ យប់មួយគាត់បាននិយាយថា គាត់ចង់ហូបអ្វីៗគ្រប់យ៉ាង ទាំងអស់ ។ ខ្ញុំមិនដឹងថា គាត់ចង់ហូបអ្វីឱ្យពិតប្រាកដនោះទេ ។ ប៉ុន្តែនៅពេលខ្ញុំឮ គាត់និយាយដូច្នេះ ខ្ញុំបានរាយការណ៍ប្រាប់ថ្នាក់លើ ។ បន្ទាប់មក កងទ័ពបាន មកយាមស្ត្រីម្នាក់នោះ ។ នៅព្រឹកថ្ងៃបន្ទាប់ ខ្ញុំត្រូវបានបញ្ជាឱ្យនាំស្ត្រីនោះចេញ មកក្រៅ ។ ក្រោយមក ពួកគេនាំគាត់ទៅបាត់ ហើយមិនដែលឃើញគាត់ត្រឡប់ មកវិញទេ ។ កម្មាភិបាលខ្មែរក្រហម តែងតែរំលឹកដាស់តឿនយើងឱ្យប្រយ័ត្ន ប្រយែងជាមួយជនដែលមិនស្មោះត្រង់ ។ ពួកគេបានប្រាប់ខ្ញុំ ឱ្យបន្តតាមដាន និង ស្វែងរកជនក្បត់ឬជនទាំងឡាយណាដែលមិនមានភាពស្មោះត្រង់ ។^៣៤២

អំពើល្អ
ខ្ញុំជាកងទ័ពខ្មែរក្រហមម្នាក់ ដែលទទួលខុសត្រូវយាមល្បាតនៅតាម បណ្តោយព្រំដែនជាមួយវៀតណាម ។ កងទ័ពក៏ទទួលរងការចាប់ខ្លួន និងសម្លាប់ ដូចប្រជាជនស៊ីវិលដែរ ។ ខ្ញុំចាំបានថា នៅថ្ងៃមួយប្រធានកងរបស់ខ្ញុំ ត្រូវបានចាប់ ខ្លួន ។ គេឱ្យខ្ញុំយាមគាត់ ។ ប្រធានកងវរសេនាតូចបានចង្អុលមកខ្ញុំ ហើយនិយាយ ថា “ចូលមកយាមមាន់របស់អញ” ។

មាន់នោះសំដៅទៅលើប្រធានកងរបស់ខ្ញុំ ។ នៅពេលខ្ញុំដើរចូលទៅក្នុង បន្ទប់ ខ្ញុំបានឃើញប្រធានកងរបស់ខ្ញុំ ឈ្មោះភ័ក្រ ត្រូវបានចាប់ចង ។ ខ្ញុំអាណិតគាត់ ខ្លាំងណាស់ ។ យើងធ្លាប់រស់នៅជាមួយគ្នា និងជាមិត្តភក្តិជិតស្និទ្ធ ។ ខ្ញុំបានបន្ធូរ ចំណងដៃរបស់គាត់ និងបានហុចបារីមួយដើមឱ្យគាត់ ។ ខ្ញុំប្រាប់គាត់កុំឱ្យរត់ បើ មិនអ៊ីចឹង ខ្ញុំក៏មិនរស់ដែរ ។

យើងបានជជែកគ្នាមួយសន្ទុះ ។ គាត់បាននិយាយថា គាត់មិនចង់ឱ្យខ្ញុំ ស្លាប់ជាមួយគាត់ទេ ។ គាត់បានត្រៀមខ្លួនស្លាប់ រួចហើយ ។ ក្រោយមក ខ្ញុំបានធ្វើ អាហារខ្លះឱ្យគាត់ហូប និងបានឱ្យបារីគាត់ប៉ុន្មានដើមបន្ថែមទៀត ។ នៅប្រហែល ម៉ោង៦ល្ងាច ពេជ្ឈឃាត បានមកបណ្តើរគាត់ចេញទៅប្រហែលចម្ងាយ២០០ ម៉ែត្រពីភូមិ ។ ពួកគេបានបាញ់គាត់ ពីក្រោយខ្នងបីគ្រាប់ ។ ប្រហែលមួយម៉ោង ក្រោយមក ខ្ញុំបានដើរទៅកាន់កន្លែងកើតហេតុហើយបានឃើញ សាកសពរបស់ គាត់នៅទីនោះ ។ ខ្មែរក្រហមមិនទាំងស្រាយចំណងគាត់ចេញផង ។ ខ្ញុំបានកាត់ខ្សែ ចំណងចេញពីកដៃរបស់គាត់ ។ ខ្ញុំអាណិតគាត់ខ្លាំងណាស់ ។៣៤៣

ម្នាក់រត់គេចខ្លួន ម្នាក់ទៀតតាមស្វែងរក
ប្តីរបស់ខ្ញុំ គឺជាអ្នកយាមមួយរូបនៅចម្ការដូង ។ គាត់មាននាទីមើលការ ខុសត្រូវលើក្មេងៗនៅទីនោះ ។ នៅឆ្នាំ១៩៧៩ យើងបានបែកគ្នានៅក្នុងពេល ចលាចលរត់គេចពីការឈ្លានពានរបស់វៀតណាម ។ ក្រោយមកយើងបានជួបគ្នា ហើយបានរត់គេចខ្លួនទៅកន្ទួត ត្រពាំងជង ។ នៅពេលទៅដល់ទីនោះ ខ្មែរក្រហម បានបញ្ជូនស្ត្រីទាំងអស់ទៅកាន់ភូមិថ្មី ។ តាម៉ុក បានបញ្ជូនប្តីរបស់ខ្ញុំទៅកាន់តំបន់ ផ្សេង ។ ខ្មែរក្រហម មិនអនុញ្ញាតឱ្យខ្ញុំទៅតាមប្តីរបស់ខ្ញុំទេ ។ ចាប់តាំងពីថ្ងៃនោះ មក យើងបានបែកគ្នា ហើយមិនដែលបានឮដំណឹងពីគាត់ម្តងទៀតទេ ។

នៅពេលដែលជួបសាច់ញាតិរបស់ខ្ញុំគេបានប្រាប់ថា ប្តីរបស់ខ្ញុំ បានមករកខ្ញុំ។ ប៉ុន្តែតើយើងអាចរកគ្នាឃើញដោយរបៀបណា បើម្នាក់កំពុងតែរត់គេចខ្លួនហើយ ម្នាក់ទៀតកំពុងតែតាមស្វែងរក ជាលទ្ធផលយើងទាំងពីរបានបែកគ្នាជារៀងរហូត។

ខ្ញុំជឿថា ប្តីរបស់ខ្ញុំប្រហែលជាស្លាប់ដោយសារការអត់ឃ្លានជាយូរមក ហើយ ។ គាត់គឺជាមនុស្សពិការជើងម្ខាង ហើយមិនអាចយកម្ហូបអាហារតាមខ្លួន បានទេ ។ ខ្ញុំបានឮប្រជាជនដែលស្គាល់គាត់និយាយថា ប្តីរបស់ខ្ញុំហូបតែផ្លែឈើ ប៉ុណ្ណោះ ។ នៅក្នុងព្រៃពុំមានអង្ករហូបទេ ។ កូនក្មេងក៏ត្រូវតែស្ពាយអង្ករ និង ដាំបាយហូបដែរ ហើយយើងហូបជុំគ្នា ។ ក្រោយមកប្តីរបស់ខ្ញុំត្រូវបានបំបែក ចេញពីកុមារទាំងនោះ ។ មិនមានអ្នកណាម្នាក់ជួយស្ពាយឬចម្អិនអាហារឱ្យគាត់ ទៀតទេ ។ ដូច្នេះ គាត់ប្រហែលជាគ្មានអ្វីហូបទេ ។

ខ្ញុំបានឮប្រជាជនមួយចំនួន ដែលជួបគាត់និយាយថា ពួកគេបានអនុញ្ញាត ឱ្យប្តីរបស់ខ្ញុំរស់នៅជាមួយ ប៉ុន្តែប្តីរបស់ខ្ញុំមិនព្រមព្រោះគាត់ចង់ស្វែងរកខ្ញុំ ។ នៅ ពេលនោះ ខ្ញុំមានទម្ងន់កូនរបស់គាត់ ដែលជាកូនដំបូងរបស់យើង ។ ខ្ញុំពុំមាន អាហារហូបគ្រប់គ្រាន់ទេ ប៉ុន្តែខ្ញុំនៅតែមានកម្លាំងនៅឡើយ ។ ទោះបីខ្ញុំមិនមាន អ្វីហូបក៏ដោយ ខ្ញុំនៅតែអាចបន្តដំណើរទៅព្រំដែនថៃ និងឡើងភ្នំចុះភ្នំ ទោះបីខ្ញុំ កំពុងមានទម្ងន់ក៏ដោយ ។ ប៉ុន្តែនៅពេលទៅដល់ត្រាង នៅខែកក្កដា ឆ្នាំ១៩៧៩ ខ្ញុំបានសម្រាលកូន ដែលទើបតែមានអាយុ៦ខែក្នុងផ្ទៃ ។ បន្ទាប់ពីសម្រាលបានពីរ ម៉ោង កូនរបស់ខ្ញុំបានស្លាប់ ។ កូននោះយំដូចកង្កែប ហើយមិនមានរូបរាងពេញ លក្ខណៈទេ ។ ដៃជើងរបស់វាខ្លីៗ ហើយក្មេងខ្ចីពេក ។ ប្រសិនបើកូននោះមានអាយុ ៧ខែក្នុងផ្ទៃ វាប្រហែលជាមិនស្លាប់ទេ ។

ជាប់នៅក្នុងចន្លោះពិភពលោកពីរ
តឿក ស្ថិតនៅក្នុងកងចល័តស្រុករហូតដល់ថ្ងៃដែលវៀតណាម វាយ ចូលមកក្នុងប្រទេសកម្ពុជា នៅឆ្នាំ១៩៧៩ ។ គាត់បានវិលត្រឡប់មកភូមិកំណើត   វិញ ហើយបានជួបជុំជាមួយក្រុមគ្រួសាររបស់គាត់ ។ ជាសំណាងល្អ គាត់អាចមក រស់នៅក្នុងផ្ទះរបស់គាត់វិញបាន ។ កងទ័ពវៀតណាមជាច្រើន កំពុងឈរជើងនៅ ក្នុងឃុំ ។ គាត់បានចូលបម្រើការជាឈ្លបឃុំ រហូតដល់ឆ្នាំ១៩៨៣ ។ នៅពេល គាត់កំពុងច្រូតស្រូវ ខ្មែរក្រហម បានមកចាប់ខ្លួនគាត់ ។ តាម៉ុន នៅកងពល៩៨០ ជាអ្នកចាប់ខ្លួនគាត់ ដោយបានចោទប្រកាន់គាត់ថា ជាមនុស្ស “ក្បាលយួនខ្លួនខ្មែរ”។ គាត់ត្រូវបានបញ្ជូនទៅភ្នំ១០០៣ ដើម្បីដឹកជញ្ជូនគ្រឿងសព្វាវុធឱ្យកងទ័ព ខ្មែរក្រហម ដែលប្រចាំការនៅលើភ្នំគូលែន នៅស្រុកសូត្រនិគម ។ គាត់រស់នៅ ជាមួយខ្មែរក្រហម អស់រយៈពេលកន្លះខែ មុនពេលត្រូវបានដោះលែងឱ្យត្រឡប់ ទៅផ្ទះវិញ ។ ត្រឡប់មកដល់ផ្ទះវិញ កងទ័ពវៀតណាម បានចាប់គាត់ ដោយចោទ គាត់ថា ជាភ្នាក់ងារស៊ើបការណ៍សម្ងាត់របស់ខ្មែរក្រហម ។ គាត់បានរត់គេចពីការ ចាប់ខ្លួន និងបានចូលជាមួយខ្មែរក្រហមចាប់ពីពេលនោះមក ។ កងទ័ពវៀតណាម គឺសាហាវឃោរឃៅណាស់ ។ ប្រជាជនមួយចំនួន ត្រូវបានកងទ័ពវៀតណាម ចាប់ខ្លួន និងត្រូវបានបញ្ជូនទៅឃុំឃាំង នៅក្នុងគុក ក្នុងឃុំទឹកវិល ។ តឿក បាន ចូលបម្រើនៅក្នុងអង្គភាពរបស់តាថេន ។ ជាក់ស្តែង ខ្មែរក្រហម បានធ្វើឱ្យគាត់ ក្លាយទៅជាជនរងគ្រោះ ដោយបានធ្វើឱ្យវៀតណាម សង្ស័យថា គាត់ជាភ្នាក់ងារ ស៊ើបការណ៍របស់ខ្មែរក្រហម ។ ដោយសារតែពុំមានជម្រើស តឿក ត្រូវតែចូលរួម ជាមួយខ្មែរក្រហម ពីព្រោះនៅពេលនោះ កងទ័ពវៀតណាម បានសម្លាប់ មនុស្សជាច្រើន ដែលត្រូវបានចោទប្រកាន់ថា ជាភ្នាក់ងារស៊ើបការណ៍របស់ ខ្មែរក្រហម ។៣៤៤

ព្រំដែនដែលមានតែនៅលើក្រដាស
ក្នុងនាមជាជនជាតិថៃមួយរូប មីន ម្យាម ដែលកាលនោះមានអាយុ១៤ឆ្នាំមិនចង់ចូលរួមជាមួយកងយោធពល ខេមរភូមិន្ទរបស់កម្ពុជានោះទេ ។ ប៉ុន្តែ នៅឆ្នាំ ១៩៦៣ នោះ មីន គ្មានជម្រើសនោះទេ ។

មីន កើតនៅភូមិណូឡូហាន ដែលជាភូមិតូចមួយនៅក្នុងទឹកដីថៃ ។ មីន រស់នៅទីនោះដូចកុមារដទៃនៅទីជនបទក្នុងប្រទេសថៃដែរ ។ មីន ជួយធ្វើស្រែ ចម្ការ ឪពុក ម្តាយ និងការងារដទៃទៀត ។ ជួនកាល មីន ធ្វើដំណើរជាមួយឪពុក ម្តាយ ឆ្លងកាត់ព្រំដែនទៅប្រទេសកម្ពុជា ដើម្បីទិញរបស់របរផ្សេងៗ ។

ដូចប្រជាជនផ្សេងទៀតនៅក្នុងភូមិដែរ ឪពុកម្តាយរបស់មីន ដែលចេះ និយាយតែភាសាខ្មែរ ប្រកបរបរធ្វើស្រែចម្ការ ។ ឪពុកម្តាយរបស់គាត់ទំនងជា ផ្លាស់ទីពីតំបន់ខ្ពង់រាប នៃប្រទេសថៃតាំងពីមុនពេលមីន កើតម្ល៉េះ ។ ប៉ុន្តែមីន មិន ដែលសួរនាំឪពុកម្តាយរបស់ខ្លួនថា តើពួកគាត់មកពីណា ហើយជួបគ្នាដោយ របៀបណានោះទេ ។ ប្រហែលជាមីន គិតថា ព័ត៌មានទាំងអស់នេះ មិនសូវ មានសារសំខាន់ទេនៅពេលនោះ ។ កាលពីនៅវ័យកុមារ ក្រោមបញ្ជារបស់ រដ្ឋាភិបាលថៃនាពេលនោះ មីន និងក្រុមគ្រួសារ បានផ្លាស់ទីលំនៅពីភូមិណូឡូហាន ទៅភូមិណុនជូរាជ ដែលជាភូមិមួយនៅក្បែរព្រំដែនកម្ពុជា ។

មន្ត្រីរដ្ឋាភិបាលថៃ តម្រូវឱ្យក្រុមគ្រួសាររបស់មីន ផ្លាស់ទីលំនៅក្នុង គោលបំណង ដើម្បីអភិរក្សព្រៃឈើ ។ ក្រុមគ្រួសាររបស់មីន មានជម្រើសពីរ ៖ ផ្លាស់ទីលំនៅទៅរស់នៅក្បែរទីរួមខេត្តស៊ីសាកេត ឬទៅនៅភាគខាងត្បូង ។ ក្រុម គ្រួសាររបស់មីន បានសម្រេចចិត្តទៅនៅភាគខាងត្បូង ពីព្រោះដីនៅភាគខាងលើ ខេត្ត ស៊ីសាកេត ជាតំបន់ស្ងួតហួតហែង និងដីពុំសូវមានជីជាតិ ។ ភូមិណុនជូរាជនេះ អនុញ្ញាតឱ្យមីន និងក្រុមគ្រួសារអាចធ្វើដំណើរឆ្លងកាត់ព្រំដែនទៅកាន់អន្លង់វែង ដើម្បីទិញរបស់របរផ្សេងៗបាន ។

ដំណើរឆ្លងព្រំដែនដ៏សាមញ្ញ ដើម្បីទៅទិញសម្ភារៈនេះ បានផ្លាស់ប្តូរជីវិត របស់ មីន យ៉ាងខ្លាំង ។ មន្ត្រីយោធាកម្ពុជា បានប្រកាសប្រាប់ប្រជាជនទាំងអស់នៅ អន្លង់វែងថា គ្រប់ក្រុមគ្រួសារទាំងអស់ត្រូវតែស្ម័គ្រចិត្តបញ្ជូនកូនប្រុសវ័យជំទង់ របស់ខ្លួនម្នាក់ឱ្យចូលបម្រើកងទ័ព ។ មីន បានប្រាប់ឪពុកម្តាយរបស់ខ្លួនថា គាត់ ខ្លាចសង្គ្រាមណាស់ ។ ប៉ុន្តែម្តាយរបស់មីន បានបញ្ចុះបញ្ចូលមីន ថា ការចូលបម្រើ កងទ័ព គ្រាន់តែមួយរយៈពេលខ្លីតែប៉ុណ្ណោះ ហើយប្រាក់ខែកងទ័ពនឹងអាចជួយ សម្រាលបន្ទុកគ្រួសារបាន ។

មីន ដឹងច្បាស់ថា ខ្លួនមិនមានជម្រើសច្រើនទេ ហើយខ្លួនក៏មិនមានលិខិត គតិយុត្តិអ្វីដែលអាចបញ្ជាក់ថា ខ្លួនជាជនជាតិថៃបានដែរ ។ ទោះបើជាមីន មាន ក៏ដោយ ក៏អារម្មណ៍បានប្រាប់មីន ថា មិនអាចនិយាយអ្វីបានទេ ។ នៅពេលនោះ ទោះបីជាសហគមន៍ខ្មែរ និងថៃ មានចំណុចត្រួតស៊ីគ្នាអស់ជាច្រើនជំនាន់ តាមរយៈ ការរៀបអាពាហ៍ពិពាហ៍ឆ្លងសាសន៍ និងទំនាក់ទំនងឆ្លងដែនក៏ដោយ ក៏បញ្ហា សញ្ជាតិ គឺជាប្រធានបទរសើបមួយ ។ ដូចដែលមីន បានលើកឡើង “ប្រសិនបើខ្ញុំ ប្រាប់ពួកគេថា ខ្ញុំជាជនជាតិថៃ ពួកគេនឹងសម្លាប់ខ្ញុំ” ។

ដោយសារតែការរស់នៅចំទីកន្លែង និងពេលវេលាមិនសមស្រប មីន ត្រូវ បានកេណ្ឌឱ្យចូលបម្រើក្នុងកងទ័ពកម្ពុជា ។ ជំរំកងទ័ពតូចនេះមានកងទ័ពប្រហែល ជា១០០នាក់ នៅក្នុងអង្គភាព ។ គោលបំណងសំខាន់របស់អង្គភាព នៅដើម ទសវត្សរ៍ ឆ្នាំ១៩៦០ ផ្តោតសំខាន់ទៅលើការថែរក្សាសន្តិសុខនៅក្នុងតំបន់ដែលជា ទីតាំងឆ្លងកាត់របស់ក្រុមចោរប្លន់ ក្រុមកុម្មុយនីស្ត និងក្រុមប្រដាប់អាវុធផ្សេងៗ។^៣៤៥
    
“ភ្នាក់ងារស៊ើបការណ៍សម្ងាត់”
ខ្ញុំរស់នៅក្នុងភូមិ និងបានរៀនសូត្រ រហូតដល់ឆ្នាំ១៩៧២ ។ ខ្ញុំបានធំដឹងក្តី ល្មមអាចនឹងចូលបម្រើកងទ័ពខ្មែរក្រហមបាន ប៉ុន្តែខ្ញុំធ្វើការនៅក្នុងកងចល័ត សហករណ៍រហូតដល់ឆ្នាំ១៩៧៧ ទើបបានក្លាយជាកងទ័ព ។ នៅឆ្នាំ១៩៧៩ ខ្ញុំបាន ឈប់ធ្វើជាកងទ័ព ហើយបានត្រឡប់មករស់នៅក្នុងភូមិវិញ ក្នុងនាមជាកម្លាំង   បម្រុង ។ ខ្ញុំបានរៀបការនៅឆ្នាំ១៩៨៤ និងមានកូន ។ ប៉ុន្តែនៅឆ្នាំ១៩៨៧ ប្រជាជន នៅក្នុងភូមិបានចោទប្រកាន់ខ្ញុំថា ជាភ្នាក់ងាររបស់ប៉ុល ពត ។ ដោយសាររឿងនេះ ខ្ញុំមានការភ័យខ្លាចយ៉ាងខ្លាំង ។ ខ្ញុំមានតែម្នាក់ឯង ហើយព្យាយាមបង្ហាញពីភាព ស្អាតស្អំរបស់ខ្ញុំ ប៉ុន្តែប្រជាជននៅក្នុងភូមិនៅតែមិនជឿខ្ញុំ ។ ខ្ញុំគិតថា ប្រសិនបើខ្ញុំ បន្តរស់នៅក្នុងភូមិតទៅទៀត ខ្ញុំមុខជាស្លាប់មិនខាន ។ ដូច្នេះ ខ្ញុំបានសម្រេចចិត្ត ចាកចេញពីប្រពន្ធ កូន និងសាច់ញាតិ ធ្វើដំណើរទៅព្រំដែនថៃ និងចុះចូលជាមួយ តាម៉ុក នៅឆ្នាំ១៩៨៧ ។ នៅពេលនោះ ខ្ញុំមានកូន៤នាក់ ប៉ុន្តែខ្ញុំគ្មានជម្រើសអ្វី ក្រៅអំពីការចាកចេញនោះទេ ។ ខ្ញុំមិនដែលបានជួបជុំគ្រួសាររបស់ខ្ញុំវិញទេ រហូត ដល់ការផ្តាច់ខ្លួនចុះចូលជាមួយរាជរដ្ឋាភិបាល ។^៣៤៦
    
ជនចម្លែកដែលប្រហែលមុខ
ខ្ញុំមិនដែលបានជួបសាច់ញាតិរបស់ខ្ញុំនៅខេត្តរតនគិរី តាំងពីខ្ញុំមានអាយុ ១២ឆ្នាំម្ល៉េះ ។ ខ្ញុំជឿថា ឥឡូវនេះខ្ញុំមានអាយុ៥៥ឆ្នាំហើយ ។ ខ្ញុំមិនអាចចាំមុខ សាច់ញាតិរបស់ខ្ញុំបានទេ នៅពេលខ្ញុំជួបគាត់ក្នុងឆ្នាំ២០១០ ។ ប៉ុន្តែសាច់ញាតិរបស់ ខ្ញុំបានដុតជ្រូកមួយក្បាល ដើម្បីទទួលស្វាគមន៍ការវិលត្រឡប់មកវិញរបស់ខ្ញុំ ។ ពួកគាត់ថែមទាំងបានឱ្យថវិកាខ្ញុំមួយចំនួនសម្រាប់ជាជំនូននៃការវិលត្រឡប់មកវិញ របស់ខ្ញុំទៀតផង ។ ដោយសារខ្ញុំមិនអាចចាំបានថា អ្នកណាជាអ្នកណា យើងបាន និយាយអំពីរឿងរ៉ាវពីកុមារភាពរបស់យើង ដើម្បីជួយឱ្យខ្ញុំនឹកឃើញថា គាត់ត្រូវ ជាអ្វីនឹងខ្ញុំ ។ ខ្ញុំបានសុំទោសសាច់ញាតិចាស់ទុំរបស់ខ្ញុំ ដែលខ្ញុំមិនអាចចំណាំមុខ របស់គាត់បាន ។ ប៉ុន្តែពួកគាត់យល់ថា ខ្ញុំចេញពីផ្ទះតាំងពីនៅតូចម្ល៉េះ ។ ម្តាយរបស់ ខ្ញុំ បានជួយខ្ញុំឱ្យចាំពីពូ មីង និងជីដូនជីតារបស់ខ្ញុំ ។ ខ្ញុំបានចំណាយពេលពីរ បីថ្ងៃ ស្នាក់នៅផ្ទះរបស់ពួកគាត់ម្នាក់ៗ ។ នៅពេលបានជួបមុខពួកគាត់ ខ្ញុំមិនអាចទប់ ទឹកភ្នែកបាន ។ ខ្ញុំមានអារម្មណ៍អាឡោះអាល័យផង និងអាណិតខ្លួនឯងផង ។ ខ្ញុំទទួលរងការឈឺចាប់ អស់ជាច្រើនឆ្នាំ ដោយមិនទទួលបានភាពកក់ក្តៅពីឪពុកម្តាយ ។^៣៤៧

ស្តាយក្រោយ
ក្រឡេកមើលទៅក្រោយវិញនូវអ្វីដែលបានកើតឡើងនៅពេលនោះ ខ្ញុំគិត ថា ខ្ញុំដើរតាមអង្គការ ។ ក្រោយមកខ្ញុំបានគិតដល់ការផ្សះផ្សា និងបានដឹងថា អ្វី ដែលបានកើតឡើងកន្លងមក គឺមិនត្រឹមត្រូវ ។ ទី១ វាបានបំផ្លាញប្រទេសជាតិរបស់ ខ្ញុំ ហើយទី២ វាបានបំផ្លាញខ្លួនខ្ញុំផ្ទាល់ ។ ជាលទ្ធផល ខ្ញុំបានក្លាយជាជនពិការ និង ធ្វើស្រែចម្ការ ។ នេះគឺជាការយល់ឃើញរបស់ខ្ញុំ ។ នៅពេលយើងដឹកនាំយើងគិត ថា ជាទង្វើត្រឹមត្រូវ ។ ប៉ុន្តែបន្ទាប់ពីសមាហរណកម្ម ខ្ញុំបានគិតអំពីរឿងនេះម្តងទៀត។ ខ្ញុំមានការសោកស្តាយយ៉ាងខ្លាំង ។ មនុស្សមួយចំនួនបានប្រព្រឹត្តអំពើមិនល្អ ប៉ុន្តែ ពួកគេអាចកែខ្លួនបាន (ពួកគេអាចក្លាយជាមនុស្សថ្មី) ។ ប៉ុន្តែសម្រាប់ជនពិការ ដូចជារូបខ្ញុំ ពុំមានអ្វីនៅសេសសល់ទៀតទេ ។ អ្វីដែលខ្ញុំបានធ្វើកន្លងមក គឺដើម្បី ការពារប្រទេសជាតិរបស់ខ្ញុំ ប៉ុន្តែឥឡូវខ្ញុំបានភ្ញាក់ខ្លួនថា ខ្ញុំគឺជាជនរងគ្រោះ ។^៣៤៨
    
ឡើងភ្នំមួយរយ ចុះភ្នំមួយរយ
ពាក្យចាស់មួយបានពោលថា ដើម្បីធ្វើដំណើរទៅដល់ប្រទេសថៃ មនុស្ស ម្នាក់ត្រូវ “ឡើងភ្នំមួយរយ ចុះភ្នំមួយរយ” ។ ជាក់ស្តែង ការធ្វើដំណើរពីភ្នំដងរែក ទៅកាន់ប្រទេសថៃ បង្ហាញថា ពាក្យចាស់មួយឃ្លានេះពិតជាត្រឹមត្រូវមែន ពីព្រោះ យើងត្រូវធ្វើដំណើរឡើងចុះៗជាច្រើនដង ។ ការធ្វើដំណើរ ត្រូវចំណាយពេល ប្រហែលមួយខែ ហើយវាមានការលំបាកខ្លាំងណាស់ ។ នៅពេលយើងចាប់ផ្តើម ធ្វើដំណើរទៅប្រទេសថៃ យើងមានគ្នាដែលជាស្ត្រីចំនួនដប់នាក់ ។ ប៉ុន្តែនៅពេល យើងទៅដល់គោលដៅនៅសល់តែបីនាក់ប៉ុណ្ណោះ ។ នៅពេលយើងចាប់ផ្តើម ធ្វើដំណើរ ក្រុមរបស់យើងមានស្ត្រីវ័យចំណាស់ និងក្មេង ។ នៅតាមផ្លូវសមាជិក ក្រុមមួយចំនួនចាប់ផ្តើមឈឺ និងចង់ឈប់សម្រាក ។ អ្នកដែលអាចបន្តដំណើរ ទៅមុខបាន ចេះតែបន្តដំណើរទៅមុខទៀត ។ មុនដំបូងយើងហូបបាយជុំគ្នា ។ ក្រោយមកយើងប្រើឆ្នាំងតែមួយ ហើយហូបអ្វីដែលយើងអាចរកបាន ។ វាគឺជា ពេលវេលាដែលលំបាកវេទនាមួយ ។ សមាជិកគ្រួសារចាប់ផ្តើមបោះបង់គ្នាចោល ។ យើងមិនមានអ្វីនៅសេសសល់ សម្រាប់ហូបទេ ។ ប្រសិនបើប្តីឈឺ តែប្រពន្ធ នៅអាចដើរបាន ប្រពន្ធនឹងបោះបង់ចោលប្តី ហើយបន្តដំណើររបស់ខ្លួន ។ ប្រសិន បើប្រពន្ធឈឺដេកនៅលើកន្ទេល ប្តីនឹងបន្តដំណើរទៅមុខ ។ ប្រជាជនចេះតែនាំគ្នា ស្រែកថា “យួនជិតមកដល់ហើយ!” ដូច្នេះ យើងប្រឹងដើរទៅមុខ ដោយសារតែឮ សូរសំឡេងគ្រាប់កាំភ្លើងនៅពីក្រោយយើង ។ ប្រពន្ធឬប្តី អាចត្រូវបានទុកចោល នៅក្បែរដើមឈើ ។ សូម្បីតែកុមារតូចៗក៏ត្រូវម្តាយបោះបង់ចោលដែរ ។ ទារក ដែលទើបនឹងកើតបានពីរបីថ្ងៃ ត្រូវបានបោះបង់ចោល ហើយស្រែកយំយ៉ាងឮនៅ ក្នុងអង្រឹង ។^៣៤៩•ការតស៊ូ
អង្គកើតនៅភូមិកប ឃុំបឹងចក ក្នុងខេត្តរតនគិរី ។ គាត់គឺជាជនជាតិទំពួន ។ នៅឆ្នាំ១៩៧៧ អង្គ ត្រូវបានចាត់តាំងឱ្យទៅធ្វើការនៅពេទ្យតំបន់ ។ ពឹម ដែលជាប្រធានពេទ្យតំបន់ ត្រូវបានហៅទៅទីក្រុងភ្នំពេញ ហើយបាត់ខ្លួនតាំងពី ពេលនោះមក ។ នៅក្នុងមន្ទីរពេទ្យ អង្គ បានបាញ់ថ្នាំកម្ចាត់មូស ។ បាយត្រូវបាន ដាំលាយជាមួយដំឡូងឬដើមចេក ។ អាហារទាំងនោះមិនគ្រប់គ្រាន់ទេ ។ អង្គ ធ្វើការ នៅក្នុងមន្ទីរពេទ្យ បានប្រហែលមួយឆ្នាំ ។ បន្ទាប់មកកងទ័ពវៀតណាម បានចូល មកដល់ ។ អ្នកជំងឺជាច្រើនបានស្លាប់ជារៀងរាល់ថ្ងៃ ។ អង្គ បញ្ចុះសាកសពអ្នកជំងឺ ជារៀងរាល់ថ្ងៃ ។ អង្គ ធ្លាប់បានដឹងអំពីការចាប់ខ្លួនប្រជាជនតែមិនធ្លាប់បានឃើញ ការសម្លាប់មនុស្សនៅនឹងកន្លែងទេ ។ នៅពេលកងទ័ពវៀតណាមចូលមកដល់អង្គ បានរត់គេចទៅទន្លេសេសាន ជាមួយបុគ្គលិកពេទ្យ និងយោធាដទៃទៀត ។ អ្នកទាំងនោះបានឆ្លងទន្លេទៅប្រទេសឡាវ ។ អ្នកទាំងនោះហូបតែដំឡូង ដោយសារ តែពុំមានអង្ករតាមខ្លួន ។ អង្គ បានឃើញហ្វូងដំរីជាច្រើន ។ ប្រជាជននាំគ្នាដុតភ្លើង ដើម្បីកុំឱ្យដំរីចូលមក ។ អង្គ រស់នៅក្នុងព្រៃប្រហែលមួយឆ្នាំ ។ ដោយសារតែការ រស់នៅក្នុងព្រៃលំបាកវេទនាខ្លាំងពេក ស្ត្រីម្នាក់បានសម្លាប់កូនរបស់ខ្លួនពីរនាក់ ដោយធ្វើឱ្យកូនទាំងពីរថប់ដង្ហើមស្លាប់ ។^៣៥០

•មិនមានពិធីបុណ្យសព
នៅឆ្នាំ១៩៧៩ ខ្ញុំបានធ្វើដំណើរទៅដល់ជំរំជនភៀសខ្លួននៅលើទឹកដីថៃ ។ មិនយូរប៉ុន្មាន សក់របស់ខ្ញុំចាប់ផ្តើមជ្រុះ ។ ខ្ញុំជឿជាក់ថា សក់ខ្ញុំជ្រុះអស់ដោយសារ ខ្ញុំឈឺ និងទទួលរងការលំបាកជាច្រើននៅតាមផ្លូវ ។ នៅក្នុងជំរំ បុគ្គលិកជនជាតិ បារាំងមិនអនុញ្ញាតឱ្យយើងហូបច្រើនទេ ។ ពីដំបូងគេឱ្យយើងហូបតែត្រីផ្លាធូ ជាមួយ ខ្លាញ់ និងបាយ ។ ដោយសារតែឃ្លានខ្លាំងពេកអ្វីក៏ឆ្ងាញ់ដែរ ។ យើងអាចរក អាហារបន្ថែមបាននៅមន្ទីរពេទ្យ ។ គ្រប់គ្នាមានជំងឺរាកជាទម្ងន់ ។ មនុស្សប្រុស ស្រី បានបន្ទោបង់នៅមុខគ្នា ដោយគ្មានការខ្មាសអៀន ។ តាមពិតទៅ ការបរិភោគ អាហារទាំងនោះ អាចជួយបញ្ចោញជាតិពុលចេញពីក្នុងរាងកាយមនុស្ស ។ មួយខែ ក្រោយមក យើងលែងកើតជំងឺរាករូសទៀតហើយ ។ យើងចាប់ផ្តើមឡើងទម្ងន់ ។ ប្រសិនបើយើងក្រឡេកមើលទៅអតីតកាលវិញ មនុស្សរាប់រយនាក់បានស្លាប់ ជារៀងរាល់ថ្ងៃ នៅជំរំស្រះកែវ ។ បុគ្គលិកអន្តរជាតិ ដែលបម្រើការនៅទីនោះ បានយំ ដោយសារតែឃើញមនុស្សជាច្រើនបានស្លាប់ជាបន្តបន្ទាប់ ។ ត្រាក់ទ័រដែល ប្រើសម្រាប់ជីករណ្តៅកប់សាកសព មិនអាចជីកទាន់ចំនួនមនុស្សដែលស្លាប់ក្នុងមួយ ថ្ងៃបានទេ ។ យើងមិនបានប្រារឰពិធីបុណ្យសពអ្វីទេ ។ នៅពេលមានមនុស្សស្លាប់ យើងជីករណ្តៅ ហើយប្រើរទេះដឹកសាកសពយកមកទម្លាក់ចូលក្នុងរណ្តៅ ។^៣៥១
    
•អវសានកថា
ការផ្សះផ្សា គឺជាដំណើរជាបុគ្គល និងក៏ជាបាតុភូតសមូហភាពមួយដែរ ។ ជាការពិត ប្រសិនបើយើងទទួលស្គាល់ថា ការផ្សះផ្សាអាចសម្រេចបាន លុះត្រាតែ កិច្ចការនេះ ចេញពីបេះដូង និងគំនិតរបស់បុគ្គលម្នាក់ៗ យើងនឹងដឹងថា វាគឺជា ស្មារតីរបស់បុគ្គលហើយគឺមិនមែនឆន្ទៈរួមនោះទេ ដែលជាគន្លឹះនៃសង្គមក្រោយជម្លោះមួយក្នុងការជម្នះបាននូវ អតីតកាលរបស់ខ្លួន ។ នៅពេលដែលគិតអំពីរឿង នេះ នឹកឃើញដល់ទំនាក់ទំនងរវាងទន្លេសាប និងទន្លេមេគង្គ ។

ទន្លេសាប និងទន្លេមេគង្គ មានលក្ខណៈពិសេសខុសពីគេ នៅត្រង់ដំណើរ នៃចរន្តខ្សែទឹករបស់ទន្លេទាំងពីរ ។ ទន្លេទាំងពីរប្រសព្វគ្នានៅខាងមុខព្រះបរម រាជវាំង នៅក្នុងរាជធានីភ្នំពេញ ។ នៅពេលដែលទន្លេទាំងពីរប្រសព្វគ្នា ទន្លេសាប មិនបានបាត់បង់លក្ខណៈពិសេសរបស់ខ្លួននោះទេ ។ ដោយសារជំនន់ទឹកភ្លៀងដ៏ ឆាប់រហ័សពីទន្លេមេគង្គ ទន្លេសាប បានក្លាយទៅជាប្រព័ន្ធធារាសាស្ត្រដ៏អច្ឆរិយមួយ ដែលប្រឆាំងទៅនឹងទំនាញផែនដីដោយប្តូរចរន្ត ទឹកហូរបញ្ច្រាសទៅលើ ចាក់ ចូលទៅក្នុងបឹងទន្លេសាបដែលជាអាងនេសាទទឹកសាបដ៏ធំបំផុត មួយនៅក្នុងពិភពលោក ។

ការផ្សះផ្សាប្រៀបបានទៅនឹងភាពប្រសព្វគ្នានៃទន្លេទាំងពីរដូច្នេះដែរ គឺមិនបានបំផ្លាញភាពជាបុគ្គលរបស់មនុស្ស ម្នាក់ៗនោះទេ ។ ផ្ទុយទៅវិញ ដូចជា ទន្លេសាបភាពប្រសព្វគ្នាបានក្លាយទៅជាកត្តាមួយ ដែលផ្តល់អំណាចទៅឱ្យបុគ្គល នៅក្នុងទម្រង់ទាំងឡាយដែលមិនអាចព្យាករណ៍បាន ។

ទោះបីជាយើងសម្លឹងមើលមកស្ថានភាពរបស់យើងក្នុងនាមជាបុគ្គលឬ ជាសមូហភាពការផ្សះផ្សាមានសារៈសំខាន់ សម្រាប់ការរស់នៅប្រកបដោយ សមភាព និងជីវិតដែលពេញលក្ខណៈ ។ យើងមិនអាចគេចវេះពីប្រវត្តិសាស្ត្រ របស់យើងបានទេ ទោះជាយ៉ាងនេះក្តី ក៏យើងមិនត្រូវក្លាយទៅជាទាសករនៃ ប្រវត្តិសាស្ត្រនោះដែរ ។ ប្រវត្តិសាស្ត្រមានភាពត្រួតស៊ីគ្នា ។ ជាញឹកញយមនុស្ស បានភ្លេចថា យើងមិនត្រូវបានដកចេញពីប្រវត្តិសាស្ត្រ នៃសម័យខ្មែរក្រហមនោះ   ទេ នៅពេលដែលមនុស្សជំនាន់មុនរបស់យើងត្រូវបានដកចេញពីប្រវត្តិសាស្ត្រ នៃសម័យអាណានិគម សង្គ្រាម និងភាពចលាចលសង្គម ។ ទោះជាយ៉ាងនេះក្តី ការផ្សះផ្សាផ្តល់ឱ្យយើងនូវផ្លូវមួយ ដែលយើងអាចចូលរួមចំណែកនៅក្នុង ជោគជ័យ ជាសមូហភាពរបស់ប្រទេសកម្ពុជារបស់យើងដោយមិនចាំបាច់ លះបង់ នូវផលប្រយោជន៍របស់បុគ្គល ។ ដូចជាទន្លេសាប និងទន្លេមេគង្គ ។ យើងមិនបានបាត់បង់បុគ្គលភាព របស់យើងទេ នៅពេលដែលយើងរួបរួមគ្នា ។ ផ្ទុយទៅវិញ នៅ ពេលដែលយើងទទួលស្គាល់គ្នាទៅវិញទៅមក យើងផ្តល់អំណាចទៅឱ្យជីវិតផ្ទាល់ ខ្លួនទៅវិញទៅមក ហើយចូលរួមចំណែកទៅដល់ប្រទេសកម្ពុជាទាំងមូល ។

ឆាំង យុ
ស្ថាបនិកវិទ្យាស្ថានស្លឹករឹត, នាយកមជ្ឈមណ្ឌលឯកសារកម្ពុជា
•ពិធីរៀបការនៅអន្លង់វែងកាលពីដើមទសវត្សរ៍ឆ្នាំ១៩៩០

បន្ទាប់ពីកងទ័ពវៀតណាមចូលមកក្នុងប្រទេសកម្ពុជា នៅឆ្នាំ១៩៧៩ កងទ័ពខ្មែរក្រហម បានរត់ភៀសខ្លួនទៅក្នុងព្រៃភ្នំ និងតំបន់ព្រំដែន ។ ភ្នំ១០០៣ គឺជាមូលដ្ឋានយោធាដ៏សំខាន់របស់ខ្មែរក្រហម ដែលស្ថិតនៅលើភ្នំដងរែក តាម បណ្តោយព្រំដែនកម្ពុជា-ថៃ និងនៅមិនឆ្ងាយប៉ុន្មានពីអន្លង់វែងទេ ។ ពីមូលដ្ឋាន យោធាភ្នំ១០០៣ ខ្មែរក្រហម បានរៀបចំកម្លាំងរបស់ខ្លួនឡើងវិញ និងត្រៀម សម្រាប់ការតស៊ូរយៈពេលវែងមួយប្រឆាំងនឹងកងទ័ពវៀតណាម និងរបប សាធារណរដ្ឋប្រជាមានិតកម្ពុជា ។ នៅទីបំផុតចេញពីទីតាំងនេះ កងទ័ពខ្មែរក្រហម បានវាយដណ្តើមកាន់កាប់ និងចុះមកតាំងទីលំនៅ នៅអន្លង់វែង នៅដើមឆ្នាំ១៩៩០ (និងទីតាំងផ្សេងៗទៀត) ។ ខ្មែរក្រហម បានរស់នៅតំបន់កាន់កាប់នេះ រហូតដល់ មានការធ្វើសមាហរណកម្មចូលមកក្នុងសង្គមកម្ពុជា នៅចុងឆ្នាំ១៩៩៨ ។

ជីវិតនៅអន្លង់វែង ពិតជាមានការលំបាក និងគ្រោះថ្នាក់ដូចគ្នាទៅនឹង ជីវិតនៅលើភ្នំ១០០៣ដែរ ។ ក្នុងនាមជាតំបន់កាន់កាប់មួយ អន្លង់វែង ត្រូវបានប្រើប្រាស់ជាទីចំណុចចាប់ផ្តើមដ៏សំខាន់នៃប្រតិបត្តិការ កងទ័ពឈ្លបរបស់ខ្មែរក្រហម នៅក្នុងប្រទេសកម្ពុជា និងក៏ជាទីតាំងដែលរងការវាយប្រហារញឹកញប់ពីសំណាក់ កងទ័ពរបស់រដ្ឋាភិបាលកម្ពុជាដែរ ។ ទោះបីជាស្ថិតនៅក្នុងស្ថានភាពគ្រោះថ្នាក់ និងបរិយាកាសមិនអំណោយផល យ៉ាងណាក៏ដោយប្រជាជននៅក្នុងតំបន់អន្លង់វែងបាន ខិតខំប្រឹងប្រែងនៅពេលដែលស្ថានភាពអំណោយផល ដើម្បីផ្សារភ្ជាប់ និងថែរក្សា បេតិកភណ្ឌវប្បធម៌ដ៏សម្បូរបែបរបស់ខ្លួន ។